AGANTRO
O poliedro da desigualdade: mulleres investigando en pandemia

A investigación fíxose máis visible por mor da pandemia, mais iso non rematou coa desigualdade neste campo laboral.
Mujeres científicas FCRI
"Dones ciencia". Fotografía Fundació Catalana per a la Recerca i la Innovació.

Profesora de Socioloxía na Universidade de Vigo e socia de Agantro.


Profesora titular de socioloxía e directora da Unidade de Igualdade (Uvigo)

5 mar 2021 16:33

A pandemia está a dar máis visibilidade á ciencia e á investigación. É un bo titular, dá motivos para o optimismo: o traballo dos e das epidemiólogas, virólogo/as, o logro da vacina da covid-19, a análise das variantes do virus, escoitar a expertos e expertas nos medios, etc.

Non hai que deixar que a realidade estrague unha boa historia. Porén, son moitas as sombras que escurecen ese titular. Apenas se fala das causas desta pandemia zoonótica; seguen na sombra as ciencias humanas e sociais advertindo das desigualdades sociais da pandemia; case ninguén lembra a sindemia, ese concepto que serve para sinalar que a covid-19 acontece máis en certos grupos sociais, dependendo dos patróns de desigualdade das nosas sociedades; tampouco se fala suficiente da precariedade laboral na que se leva a cabo, no noso contexto, a ciencia e a investigación; e que dicir da sostibilidade da vida e aquilo de poñer os coidados no centro do debate público? O feminismo mantén esa chama viva, pero non damos chegado a axenda política. Non o suficiente.

Tamén ficaron na sombra moitas científicas e comunicadoras: xunto a esta maior presenza da ciencia nos medios, paradoxalmente, se ten dado unha clara invisibilidade da aportación científica das mulleres nos contidos dos medios de comunicación para explicar esta pandemia, co uso dun relato androcéntrico. Durante dous días (17 e 18 de abril de 2020) a Asociación de Mulleres Investigadoras e Tecnólogas (AMIT) monitoriou catro diarios españois (El País, La Vanguardia, eldiario.es e ABC) e a súa pesquisa revelou que só o 27% das fontes empregadas sobre a pandemia eran mulleres. Non debemos esquecer que a vacina de Pzifer-BioNTech, AstraZéneca, Moderna e a chamada vacina chinesa se puideron desenvolver grazas a investigadoras como Katalin Karikó, Sarah Gilbert, Kizzmekia Corbett ou Chen Wei, respectivamente. Ademais se constatou tamén o uso dunha linguaxe excluínte- por exemplo, falando de científicos ou de médicos e enfermeiras, que reproducen imaxinarios sexistas fóra de toda realidade estatística-. Tamén se detectou a escasa presenza de mulleres nos comités de persoas expertas para deseñar as políticas públicas: só hai catro expertas entre as dezaseis persoas que compoñen o Grupo de Traballo Multidisciplinar que asesora ao Goberno en materia científica e nas consecuencias futuras da covid-19; moi por debaixo da presenza de mulleres na ciencia en España. Esta ausencia de referentes femininos xunto á socialización sexista provoca que só o 7% das nenas desexen ser científicas. Dentro dos Estudos de Xénero temos o temor (real) de que as situacións de crise afonden nas desigualdades entre homes e mulleres, o que nos fai estar especialmente alertas nas diagnoses e na proposta de medidas para evitar a reprodución do sexismo.

Tamén se detectou a escasa presenza de mulleres nos comités de persoas expertas para deseñar as políticas públicas: só hai catro expertas entre as dezaseis persoas que compoñen o Grupo de Traballo Multidisciplinar que asesora ao Goberno en materia científica e nas consecuencias futuras da covid-19

Sexamos xustas, esta invisibilidade de xénero non se fraguaron na actual pandemia. Viñan de antes, teñen a súa propia intrahistoria. A sombra alongada da precariedade laboral e da desigualdade de xénero percorre a ciencia e a investigación nas universidades e centros de investigación españois. Poden semellar dous procesos diferentes, pero como veremos, son procesos intimamente vencellados. Máis se cabe, cando se penaliza a maternidade nas carreiras científicas, inxustiza hai pouco sinalada polo sistema xudicial nunha histórica sentenza grazas á loita da científica galega, María De la Fuente.

Nas últimas dúas décadas a presenza de mulleres como docentes, investigadoras, científicas foi aumentando no contexto español, ao mesmo tempo que se foi solidificando unha segregación horizontal e vertical en todas as universidades españolas e centros de investigación. De novo, como en moitas profesións, sobrevoa ese fenómeno coñecido como o “gueto veludo”: cando un sector comeza a feminizarse, as súas condicións laborais comezan a deteriorarse.

Cando falamos de segregación horizontal, nos referimos a que son maioría de homes como docentes e investigadores en case todas as areas de coñecemento, a excepción das humanidades, artes e ciencias da saúde. E cando falamos de segregación vertical, nos referimos ao coñecido como “teito de cristal”; aínda que resulta máis acaído falar dun “chan pegañento” que non nos permite despegarnos da superficie: existe maior taxa de precariedade laboral feminina nas universidades (estamos máis afectadas pola parcialidade e temporalidade), e esta é unha das variábeis máis importantes que frean a carreira investigadora das mulleres. O informe de Xarxa Vives (2019) indica que se ben as mulleres son o 42% das persoas investigadoras nas universidades españolas, só o 31% son investigadoras principais (Xarxas Vives, 2019). Outro exemplo, na Universidade de Vigo, as mulleres somos o 47% do persoal laboral e só o 37% do persoal funcionario. A presenza de mulleres descende segundo ascendemos na carreira investigadora, desde unha porcentaxe equiparábel na etapa predoutoral até só representar, por exemplo no CSIC, o 26% do profesorado de investigación ou o 21% das Cátedras nas universidades. Esta “perda” (expulsión?) de mulleres ao longo da carreira investigadora, fenómeno coñecido como “a tubaxe que pinga” ou o famoso “gráfico de tesouras” (agora con forma de “pinza”) concéntrase, estatisticamente, en torno aos catro anos posteriores á obtención do doutoramento, e que coincide, para algunhas mulleres, cos tempos da maternidade.

Dado este escenario previo de precariedade (sobre todo feminina), chegou a pandemia, o primeiro confinamento, as sucesivas ondas da covid-19. E ben, que impacto puido ter (e seguirá tendo) a pandemia na carreira profesional dos homes e mulleres académicas? Como afecta a pandemia ás diversas fendas de xénero na ciencia? Estas foron algunhas das cuestións abordadas no estudo “Xénero e investigación científica na Universidade de Vigo en tempos da covid-19” —estudo financiado cos fondos do Pacto de Estado contra a Violencia de Xénero, a través da Secretaría Xeral de Igualdade da Xunta de Galicia—, onde se enquisou e entrevistou a persoal docente e investigador (PDI) da UVigo.

Esta “perda” (expulsión?) de mulleres ao longo da carreira investigadora, fenómeno coñecido como “a tubaxe que pinga” ou o famoso “gráfico de tesouras” (agora con forma de “pinza”) concéntrase, estatisticamente, en torno aos catro anos posteriores á obtención do doutoramento, e que coincide, para algunhas mulleres, cos tempos da maternidade

Os resultados acadados son contundentes e indican que a fenda de investigación de xénero se agravou durante o primeiro estado de alarma, de marzo a xuño de 2020. Os homes mantiveron ou incluso aumentaron o tempo dedicado á investigación, mentres que as mulleres diminuíron a súa dedicación á investigación con respecto ao mesmo período de 2019. En concreto, o 34% das mulleres académicas sinalan que a súa actividade investigadora diminuíu considerabelmente, fronte ao 16% dos académicos da Universidade de Vigo.

A fenda de xénero resulta evidente á hora de analizar a dedicación á revisión de artigos e publicacións durante o período de marzo a xuño de 2020. O 75% dos homes realizan esta actividade, mentres que a porcentaxe de mulleres se reduce ao 58%. Durante o estado de alarma tamén medimos a solicitude de proxectos de investigación e de novo os resultados mostran unha fenda de xénero: o 18,3% dos homes solicitaron algún tipo de proxecto de investigación fronte ao 13% das mulleres.

Onde están as causas.... a persistente fenda de coidados e a falla de políticas de igualdade específicas. Elas concilian sempre, eles puntualmente.

As medidas de confinamento decretadas en moitos países obrigaron ao peche de escolas infantís, colexios, comedores escolares, e ao confinamento de avós e avoas... e a pandemia puxo sobre a mesa unha crise de coidados que viña de lonxe, da que levabamos falando varias décadas. Unha crise que minusvalora a sostibilidade da vida, que non lle da valor social (nin económico) ao traballo doméstico e de coidados, un traballo realizado maioritariamente por mulleres.

Este primeiro confinamento supuxo un incremento do tempo dedicado polas mulleres a este traballo de coidados; e esta é unha das causas fundamentais desa fenda de investigación. Máis do 50% das mulleres con menores de 12 anos que participaron no noso estudo atenderon en exclusiva aos seus fillo/as, porcentaxe que baixa moito entre os homes (17%). A maioría das profesoras e investigadoras indicaron que a súa diminución no tempo dedicado á investigación tivo que ver coas dificultades derivadas das tarefas docentes, pero sobre todo da conciliación e de ver diminuída a súa capacidade de concentración.

É evidente que a feminización do traballo doméstico evidencia unha desigual carga das responsabilidades nos fogares. Da ampla batería de actividades vinculadas coas tarefas de coidados e xestión do fogar, as mulleres asumimos en maior medida que os homes case todas: unha fenda que se acentúa por exemplo na xestión xeral do fogar (64,4% de mulleres) ou no lavado da roupa (63,1%). A desigualdade de responsabilidades asumidas afecta na dispoñibilidade do tempo para a vida persoal e os auto-coidados, e as mulleres vemos penalizado o noso tempo de descanso. O benestar e a saúde das académicas, sobre todo das académicas nais, empeorou no confinamento.

O impacto desta fenda de investigación terá que ser medida a medio prazo, xa que, nas próximas avaliacións de investigación, solicitude  de proxectos, de sexenios, terá un efecto palpábel. A conciliación semella que segue a ser algo “privado” que cada muller ten que negociar dentro do seu fogar: para cando será este é un tema de estado?

Este primeiro confinamento supuxo un incremento do tempo dedicado polas mulleres a este traballo de coidados; e esta é unha das causas fundamentais desa fenda de investigación. Máis do 50% das mulleres con menores de 12 anos que participaron no noso estudo atenderon en exclusiva aos seus fillo/as, porcentaxe que baixa moito entre os homes (17%)

Urxe un fondo cambio cultural, cun reparto máis igualitario do traballo dentro dos fogares, acompañado de políticas públicas corresponsábeis, e con accións positivas por parte de entidades e empresas. Precisamos crear un sistema público de coidados, cunha dignificación das condicións laborais das persoas que traballan nese sector. Se queremos de verdade mudar a desigualdade de xénero na ciencia e na investigación, urxe xa atallar a precariedade laboral. A temporalidade das investigadoras queda patente incluso no caso de Lucía Martínez e o seu equipo de investigadoras que están a detectar as novas cepas de coronavirus en España, unha tarefa imprescindíbel nesta pandemia.

Urxe tamén introducir ao mesmo tempo factores de corrección en todas as avaliacións dos resultados de investigación, docencia e xestión onde se avalían currículums completos, para paliar os paróns na carreira académica por razóns de maternidade, crianza, enfermidade, complicacións no embarazo e/ou postparto, coidados ou  violencia de xénero. Segue urxindo unha regulación máis racional da xornada laboral, e ofrecer máis espazos para a conciliación nas universidades. Unha ciencia androcéntrica non nos salvará, só nos pode salvar unha ciencia inclusiva… é preciso unha nova epistemoloxía e revolución científica de inspiración feminista.

Arquivado en: Feminismos AGANTRO AGANTRO
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

AGANTRO
Agantro O número 262 dunha rúa no Porto
Nunha casa do Porto estudantes de todo o mundo entrelazan culturas e lembranzas, deixando nas súas paredes un rastro de convivencia e cambio continuo.
AGANTRO
México O mundo en chamas
Escribo dende México sobre a violencia no país e no mundo, pois alén da invención da «narcocultura», compre reflexionarmos sobre o violentamento global do imaxinario, a sociedade e a política.
AGANTRO
Agantro Cartografando as violencias no corpo, na mente e no mapa
As violencias de xénero teñen múltiples impactos nas vidas das mulleres e crianzas que a enfrontan. Para evitar a cronificación da violencia cómpre colocar as súas voces no centro do deseño e execución das políticas públicas.
Memoria histórica
Memoria histórica Así foi como o Patronato de Protección a la Mujer transformou Galiza nun convento de clausura
As mulleres que caeron nas redes do Patronato iniciaron un periplo de encerro, humillacións, abusos e explotación laboral que é descoñecido para a maior parte da poboación. Fica hoxe na impunidade dun silencio que temos a obriga de romper.
Ley de Seguridad Ciudadana
Congreso de los diputados Reforma de la Ley Mordaza: ¿esta vez sí se puede?
Una de las mayores deudas de toda la izquierda del Estado español parece que está a punto de saldarse.
Opinión
Tribuna Tódalas razóns para dicir ‘Altri non’
Aquí van unhas cantas razóns para xuntarnos este domingo en Compostela e deixar clara a nosa postura fronte a un espolio que nos están tratando de impoñer disfrazado de progreso, pero que só trae beneficio económico a uns cantos indesexables.
Opinión
Opinión Sobrevivir pagando no Álvaro Cunqueiro
Unha das vitorias ideolóxicas do PP de Feijóo en Galiza foi facernos crer que pagar por servizos esenciais nos hospitais durante o coidado dos nosos enfermos é o natural, que non hai outra maneira de abordalo, pero é mentira.
Literatura
Gustavo Faverón Patriau “Quizá la novela sea ahora mismo más relevante que nunca”
El escritor peruano Gustavo Faverón Patriau quería narrar en su nueva novela la historia de un boxeador que no sabía boxear pero tumbaba a sus rivales recitándoles al oído versos de César Vallejo. ‘Minimosca’ acabó siendo un cuentacuentos inagotable.

Últimas

Más noticias
Opinión
Tribuna Todas las razones para decir ‘Altri non’
Aquí van unos cuantos motivos para juntarnos este domingo en Compostela y dejar clara nuestra postura frente a un expolio que nos están tratando de imponer disfrazado de progreso, pero que sólo trae beneficio económico a unos cuantos indeseables.
Análisis
Análisis El independentismo se reorganiza, pero ¿sigue siendo independentista?
Los partidos independentistas han sufrido la crisis del procés y el posprocés, y todavía no la han resuelto, sino, a lo sumo, la han aplazado. El PSC aparece como el ganador de una carrera con corredores agotados.
Comunidad de Madrid
Educación pública El Gobierno de Ayuso recula y aplaza hasta junio los despidos masivos en Educación
Integradoras sociales, enfermeras, educadoras, auxiliares y otros perfiles de personal laboral se enfrentaban a la incertidumbre de ser cesados en plenas vacaciones de Navidad.

Recomendadas

Medio ambiente
Medio ambiente Quen lidera o negocio do eucalipto en Galiza ao que Altri quere sumarse?
O estourido social que produciu o intento da multinacional Altri e a Xunta de instalar unha nova celulosa en Galiza abre a necesidade de pór o foco no sector forestal, onde se atopan algunhas das maiores fortunas do Estado.
O Salto medra contigo
Que non che conten películas Subscríbete a O Salto e leva seis meses de Filmin de agasallo
Este Nadal, fai posible que O Salto chegue máis lonxe cos seus contidos críticos e leva de agasallo medio ano de Filmin. E se xa tes Filmin, subscríbete e regala o acceso a esta plataforma a quen queiras.