AGANTRO
Fila, pico e espera: A arte da atención na crise pandémica

Prestar atención ao que (nos) pasa, pensar e actuar xuntos. No tempo das catástrofes, cando os nosos responsábeis políticos e epistémicos definen en exclusiva o que cómpre facer e, en nome de todas, toman decisións que avanzan novas composicións de mundos, ese desafío constitúe un reto político para nós. Segundo a filósofa e historiadora da ciencia Isabelle Stengers, malia que a propensión de prestar atención é concibida frecuentemente como un saber común, as tecnoloxías políticas do poder neoliberal tenden a nos expropiar esa capacidade no día a día, bloqueando a nosa sensibilidade, restrinxindo a nosa habelencia para pensar —non porque “eu penso”, senón porque “algo me fai pensar xunto a outros”— e simplificando as preguntas e os mundos que habitamos aceleradamente.

Aceleración do traballo, do consumo, da vida, da imaxe, da información, das palabras, das relacións, dos individuos, dos afectos, da economía e, tamén, dos sentidos, capturados nunha ensamblaxe de ritmos, algoritmos e dispositivos. En situacións de emerxencia, crise e excepcionalidade —como as que trouxo consigo o acontecemento pandémico da COVID-19— a capacidade de prestar atención, unha arte de ter coidado que non nega —nin evita— a fraxilidade e a vulnerabilidade, senón que se articula e compromete con elas, pode ser retomada como principio pragmático. Nese sentido, é importante esclarecer que o pragmatismo, lonxe dos significados convencionais que o atan ao ethos (neo)liberal, non é nada máis do que a arte das consecuencias. Isto é, unha arte de “prestar atención”, interesada en imaxinar o mundo a partir das súas proposicións inmanentes que tamén indaga, de maneira especulativa, nas consecuencias dalgúns escenarios experimentais, incertos e posíbeis. Así, non se trata só de recuperar unha ferramenta perdida ou un saber que nos foi furtado, mais de aprender o necesario para habitarmos o mundo no tempo das catástrofes.

A arte da atención, da aprendizaxe e da interdependencia, anímanos a imaxinarmos colectivamente conexións entre aquilo que nos pasa —e polo que pasamos moitas veces sen detérmonos apenas—, interrompendo os automatismos que nos conducen a dividir, conter, normalizar e/ou a considerar illadamente aquilo que ten o poder de nos facer pensar, sentir e obrar xuntos. Así, como sinala Stengers, mentres algunhas persoas aproveitan os acontecementos para clasificar e gobernar un mundo dado, outras tenden pontes e tecen relacións que transforman unha división nun contraste activo. É nese contraste onde outras formas de vida poden chegar a irromper neste mundo.

A arte da atención, da aprendizaxe e da interdependencia, anímanos a imaxinarmos colectivamente conexións entre aquilo que nos pasa e polo que pasamos

Nos últimos meses, as autoridades sanitarias convocáronnos, masivamente, principalmente vía teléfono móbil, ás nosas respectivas citas de vacinación. Un feito histórico, poderiamos dicir sen ambaxes: agardado, imperativo, somatizado, materializado e, dalgún xeito, convertido polo Estado en rutina loxística. Un SMS activou cada experiencia persoal: código de identificación, día, hora, lugar. Experiencias múltiples e singulares, atravesadas polos distintos momentos e intensidades da pandemia e polas diferentes situacións sociosanitarias, así como –por suposto– polas propias vivencias, dúbidas, perspectivas, circunstancias persoais, emocións e subxectividades de cadaquén.

Na área sanitaria da Coruña e Cee, igual que noutros territorios, o proceso desenvolveuse nalgunha das grandes infraestruturas (recintos feirais, pavillóns deportivos, centros culturais, palacios de exposicións, etc.) erguidas no marco das políticas públicas locais configuradas nos últimos 30 anos; non poucas veces infrautilizadas e, moitas veces, desvinculadas relacionalmente, no cotián, dos lugares nos que se insiren: ExpoCoruña, Cidade da Cultura, Ifevi, etc. Unha vez alí, por vez primeira en moitos anos —se cadra desde a escola ou o instituto—, moita xente da mesma xeración coincidimos no tempo e no espazo, convocados cun mesmo fin. Miradas, sorpresas, excitación, discretas comparacións e algúns (re)encontros; pero, sobre todo, filas, protocolos, distancia, máscaras, gardas e medidas de seguridade, frechas que indicaban os pasos a seguir, sinais que advertían da prohibición de facer fotos ou gravarmos vídeos: obediencia, ordenamento dos corpos e dos tempos; e un silencio de grande peso. Un silencio sobre o que volveremos, con curiosidade, deseguido.

Nunha composición heteroxénea, máis ou menos pronunciada segundo o grupo de idade, as persoas que coincidimos nos puntos de vacinación viamos a nosa diversidade igualada ou, polo menos, suspendida temporalmente: a vacina e a sanidade pública propiciaban este efecto ecuménico e aparentemente igualador. Perante o goteo incesante de persoas, día tras día, as enfermeiras, debatidas entre a alegría de estaren executando aquela tarefa e a precariedade manifesta das súas condicións de traballo —unha precariedade á que habería que engadir a ausencia de médicos/as nos vacinódromos galegos—, ocupaban cadanseu posto provisional, de pé, durante horas.

Naqueles quince minutos,  poucas fugas do (pre)estabelecido parecían entretecerse entre as presentes: algunha mirada cómplice, algún sorriso, unha breve troca de impresións

Nós, logo de arremangármonos, escoller ombreiro e recibir o pico, continuabamos o circuíto —prefixado con antelación polos nosos reponsábeis— que nos conducía até a sala de espera. Nas cadeiras de plástico, distribuídas segundo os criterios de distanciamento propios da era pandémica, conformabamos filas segundo as indicacións correspondentes, debendo agardar quince minutos antes de abandonarmos o recinto, en virtude das pertinentes observacións de reaccións adversas á vacina. Xuntos/as e ao mesmo tempo a distancia. Sentados/as, mirando á fronte, cun reloxo dixital pendurado no muro e unha pantalla de televisión proxectando anuncios e mensaxes sanitarias, unha muller cronometraba e mandaba ás sucesivas ringleiras de persoas sentaren e erguérense das cadeiras, rememorando dalgún xeito as lóxicas moderno-estatais propias de institucións como a fábrica ou a escola. Ordenar, homoxeneizar, clasificar, controlar, producir. Naquela sala, naquel silencio, gustaríanos poñer agora a nosa atención.

Eran raras as conversas e escasas as palabras intercambiadas entre descoñecidos/as. Moita xente ocupaba aqueles minutos usando o teléfono móbil, un obxecto fundamental da “economía da atención” que capitaliza e trata de capturar e facer rendíbel a atención humana, en tanto ben escaso nun mercado caracterizado pola proliferación abafadora de información. Naqueles quince minutos, así como na saída final ao exterior, poucas fugas do (pre)estabelecido parecían entretecerse entre as presentes: algunha mirada cómplice, algún sorriso, unha breve troca de impresións, alguén que se ergue antes de tempo. Naquel silencio, presumibelmente dócil, soan agora as voces daqueles cos que falamos para escribirmos este texto: algúns sentíanse responsábeis cos demais, e por iso asistían á cita; ao contrario, había quen dicía facelo por simple obriga, actuando, con resignación, diante dun imperativo moral; outras pensaban que vacinarse implicaba coidar dos seres queridos; outros sentíanse afortunados, incluso privilexiados, por teren acceso á vacina; había quen falaba expresamente do silencio, apuntando que pouco había que dicir fronte ao saber experto e biomédico; para outras, o silencio tiña que ver coa parálise, co medo e coa impresión do momento en si —coa novidade, co respecto e coa prudencia—.

Na “proposta cosmopolítica”, a peza célebre onde Stengers condensou o seu pensamento, a filósofa belga observou que a democracia non podía ser tan só a forma menos ruín de administrar o rabaño humano. Certamente, ese texto constitúe un convite para entendermos a democracia como un proxecto aberto, colectivo e experimental, capaz de inventar artificios e enxeños cos que favorecermos e cultivarmos os hábitos democráticos: isto é, tornármonos capaces de ser unha cousa distinta a un rabaño administrado.

Non é difícil estabelecer unha analoxía, provocativa e estúpida, entre o noso silencio nas filas e na sala de espera dos puntos de vacinación e a regurxitación dos ruminantes nun prado cercado. De feito, a imaxe do rabaño foi usada reiteradamente por colectivos negacionistas nun xesto que, paradoxalmente, fai ecoar un principio crítico fundamental da Ciencia moderna/oficial/positivista: o poder de xulgar. En outras palabras, a pulsión autoritaria —algunhas veces fundamentalista— que conduce a desacreditar ao outro, facelo calar e destruír aquilo considerado irracional ou insuficientemente probado, en vez de prestar atención e ter coidado dunha controversia; abrirse a unha disputa,  producir unha evidencia colectiva —e en común—, ou axudar a existir un feito.

Non é difícil estabelecer unha analoxía, provocativa e estúpida, entre o noso silencio nas filas dos puntos de vacinación e a regurxitación dos ruminantes

Esa diferenza entre coidar e xulgar vese moi ben na coñecida controversia do mesmerismo. No ano 1784, Luís XVI creou unha comisión real para investigar as prácticas de magnetismo levadas a cabo polo médico alemán Franz Anton Mesmer. Ao redor dun barreño que, segundo o propio Mesmer, contiña un fluído magnético con poder curativo, o médico alemán reunía multitudes e, en ocasións, algúns suxeitos afirmaban a cura. Os comisarios reais, no canto de analizaren de maneira confiábel o que acontecía ao redor do barreño  (as curas), indagaron se o fluído magnético existía realmente ecentráronse na descualificación de Mesmer como un charlatán. En lugar de explicar as curas, os comisarios empeñáronse en amosar o “engano”; dividindo o acontecemento, xulgando e desacreditando a Mesmer e ás multitudes que participaban das súas prácticas terapéuticas. Segundo Stengers, ese exercicio crítico da Ciencia oficial, constitúe unha prohibición do “ter coidado” que xa non ten que ver con dar coa proba (científica) como éxito raro (da ciencia), tratándose máis ben dun automatismo biopolítico, ligado ao mantemento da orde pública, que aplica o poder de xulgar contra aquilo que non está probado. Dalgún xeito, parécenos que a prohibición do “ter coidado” é o principio no que se sustenta a crítica practicada polos colectivos negacionistas. Máis do que buscar unha evidencia colectiva sobre a pandemia e en lugar de producir un tipo de feito que probe, aquilo que emerxe nos discursos negacionistas é o poder de xulgar. Ao seu pesar, os negacionistas actúan como os científicos positivistas máis autoritarios; responden cun “non está probado” ás pesquisas que avanzan na incertidume, denuncian o virus como parte dunha conspiración e reducen ás vacinas obtidas nos ensaios a un engano. En outras palabras, do mesmo xeito que a comisión real na controversia de Mesmer, no centro das accións dos negacionistas xa non está a pandemia, nin a cura, senón o engano: a conspiración.

Agora ben, entre a exclusiva obediencia á mobilización xeral —que nos convoca, en silencio, reduce a nosa axencia aos papeis que nos son atribuídos e,  moitas veces, opera na contramán de calquera forma de aprendizaxe colectiva— e a simple desobediencia —que protesta, xulga, desacredita e, tamén, nega a vacinación a través dun exercicio de narcisismo que moitas veces emerxe como un delirio epistemolóxico—, onde fica a arte de ter coidado? Onde e como explorarmos colectivamente as consecuencias do evento pandémico?

Nos últimos meses, redes veciñais e comunitarias como os Grupos de Apoio Mutuo (GAM) proliferaron en todo o mundo, tamén na Coruña. Alén de tratar a pandemia  como unha mera cuestión de feito —un feito obxectivo que non admite discusión—, ou unha cuestión de interese —aquilo que nos preocupa e concirne—, os GAM aproximáronse á catástrofe pandémica promovendorelacións éticas e de coidado: deixándose afectar polo que acontecía e prestando atención a temas infravalorados e desatendidos. Son ese tipo de artificios e relacións os que poden recrear —máis alá do silencio e do medo— a capacidade de pensar e obrar xuntos/as; isto é, reapropiármonos colectivamente da arte de ter coidado.

Pode ser nese tipo de prácticas experimentais onde se constrúan as disposicións e as asembleas colectivas, aínda por vir, que permitan sustentar —en común— os feitos e as evidencias que, hoxe, a ciencia oficial afirma a duras penas e que algúns movementos simplemente axuízan?