Feminismos
Os coidados no centro: Os nosos corpos (e tempos) seguen a ser un campo de batalla

A famosa frase “o teu corpo é un campo de batalla” serigrafiada en 1989 pola artista Barbara Kruger segue de actualidade. Sonou no marabilloso texto lido o pasado 1 de marzo na manifestación de Verín.

O eixe elixido nas mobilizacións ao redor do 8 de marzo deste ano foron os coidados. “Sen coidados, non hai vida” foi un dos lemas máis repetidos polas rúas de Verín. Por que os coidados? Que é o que abranguen os coidados? Por que a folga de coidados foi un dos temas chave nesta e nas anteriores folgas do 8M?

Primeiro, un pouco da nosa xenealoxía feminista. Foi a partir da segunda onda do movemento feminista cando o debate sobre o traballo doméstico e de coidados explotou.  A finais dos anos 1960 o persoal vólvese político, e as relacións de poder dentro da casa comezan a ser analizadas desde o enfoque de xénero. Xírase a ollada para analizar o que acontece dentro da “caixa negra” dos fogares, onde as mulleres se ocupan case en exclusiva de todo o traballo. Ao longo dos anos 1970 iniciase un grande debate sobre conceptos como o “traballo doméstico”, a “división sexual do traballo no fogar”, o “traballo reprodutivo” ou a “conciliación”, entre outros. Nesa década examínase a fondo como o capitalismo e o patriarcado sacan rédito dese traballo gratuíto que levan ao cabo as mulleres dentro dos fogares. Logo de ríos de tinta chegamos á década dos 2000 onde comezamos a loitar por darlle visibilidade á “sustentabilidade da vida” e a “corresponsabilidade” como algúns dos novos conceptos centrais do debate.

A finais dos anos 1960 o persoal vólvese político, e as relacións de poder dentro da casa comezan a ser analizadas desde o enfoque de xénero.

Coidar ten unha definición complexa como complexa é esta actividade. Ten un compoñente práctico, corporal —limpar, alimentar, atender a enfermidade—, mais tamén un compoñente inmaterial —poñemos intención no emocional, en xerar benestar nas persoas—. Así mesmo, ademais da provisión de benestar físico e emocional, existe a preocupación pola(s) outra(s) persoas, a xestión de todo o traballo de coidados, ter a dispoñibilidade para coidar.

Desde a antropoloxía e a economía feminista fíxose un esforzo moi grande por identificar e comprender os vínculos entre a feminización dos coidados e a súa desvalorización dentro do sistema patriarcal e capitalista. Tanto se os coidados son remunerados —as empregadas do fogar, a axuda a domicilio, traballadoras de residencias, de escolas infantís, etc.— como se non son remunerados –dentro da familia, das asociacións, colectivos, etc.–, existen dous elementos comúns: son desvalorizados económica e socialmente, ao tempo que son realizados, na súa maioría, por mulleres. De feito, como sinala a economista Cristina Carrasco, é aquí a chave do asunto, son desvalorizados porque son realizados principalmente por mulleres.

En moitas sociedades, como a nosa, o concepto de cidadanía segue a estar vinculado a unha noción de individuo autónomo, autosuficiente, ligado á posesión de propiedades, traballo e outros recursos materiais, que debe sustentar economicamente a todas e todos os seus familiares ‘dependentes’ —crianzas, persoas enfermas, maiores, dependentes…—. Esta idea de cidadanía implica unha acepción moi restritiva dos seres humanos como individuos e unha visión moi estreita do binomio autonomía-dependencia, obviando que a dependencia é inherente á condición humana e que a vulnerabilidade non é algo excepcional ou limitado a determinadas épocas da vida.

Na actualidade, o reparto desigual dos coidados atravesa a columna vertebral do patriarcado e, de paso, tamén do capitalismo global. O patriarcado asigna ás mulleres a responsabilidade de realizar estas tarefas nos fogares, e no mundo laboral esténdese esta explotación. Como exemplo gráfico e non suficientemente coñecido, a día de hoxe as traballadoras do fogar seguen sen ter dereito ao desemprego.

A cuestión de fondo, tal e como as mulleres desa segunda onda do movemento feminista puxeron sobre a mesa nos anos 1970 é que nunca imos mudar a desigualdade existente entre homes e mulleres no eido público até que non consigamos maiores cotas de igualdade dentro dos fogares. As mulleres somos maioría nos traballos a tempo parcial —en Galiza, o 75% dos contratos a tempo parcial realizámolos mulleres, eu entre elas—, somos ampla maioría na petición de permisos de coidado, e os nosos empregos no denominado ‘gueto de veludo —os nichos de traballo feminizados— continúan cunhas condicións laborais mal remuneradas e con convenios laborais bastante lamentábeis. Alén diso, ás veces nin sequera se cumpren os convenios: basta lembrar que as traballadoras da residencia de maiores ‟DomusVi” de Vigo continúan a concentrase desde fai dez meses para que se cumpran os ratios de coidadoras/maiores, e se cubran as baixas e as vacacións.

Desde a antropoloxía e a economía feminista fíxose un esforzo moi grande por identificar e comprender os vínculos entre a feminización dos coidados e a súa desvalorización dentro do sistema patriarcal e capitalista.

A precariedade laboral feminina, é dicir, a rampante parcialidade e temporalidade ten varias causas, porén non pode ser ben entendida sen ter en conta o desequilibro de traballo existente dentro dos fogares. Noutras palabras, para acadar máis igualdade no mercado laboral resulta imprescindíbel modificar os tempos de traballo de coidado nos fogares, e repartir entre homes e mulleres os tempos dedicados a este eido. A última enquisa de emprego do tempo en España (de 2010) segue mostrando grandes diferenzas por xénero: sendo unha media das persoas enquisadas, o tempo que as mulleres dedican ao fogar e aos coidados familiares é de dúas horas e cuarto máis que os varóns. As melloras mídense en minutos: os homes aumentaron a súa dedicación aos coidados en 20 minutos desde 2003. A utopía da igualdade mídese en minutos, polo de agora.

É claro que temos dous sistemas que xuntos e ben entrelazados desprezan o sostemento da(s) vida(s), e tamén dos territorios. Poñer os coidados no centro é unha ferramenta multiplicadora para os feminismos. Supón falar do noso dereito ao auto-coidado, do reparto igualitario do traballo dentro do fogar, da esixencia de dereitos laborais das traballadoras do fogar, de residencias…, e supón repensar todos os horarios laborais. Máis alá diso, supón falar de que elementos queremos poñer no centro do noso sistema económico: o mero crecemento económico —a reprodución do capital— ou o sostemento da(s) vida(s), descentrando os mercados. Supón preguntarnos, como o fai a estupenda economista Amaia Pérez Orozco acerca de como é “unha vida que merece a pena ser vivida”. Supón denunciar que a día de hoxe a masculinidade hexemónica é construída dun xeito perverso, poñendo o eido público e o traballo remunerado no centro, mentres que a feminidade tamén é construída dun xeito perverso, entendéndoa como a socialización que seguimos a padecer as mulleres como “seres- para- outro/as”, nas palabras de Simone de Beavoir. E ben, xustamente, poñer o foco na sustentabilidade da vida supón rachar dunha vez con esta socialización diferencial de xénero que asigna dous modelos antagónicos segundo o noso xénero, e pensar en fórmulas de sostén colectivo das vidas dun xeito igualitario entre homes e mulleres, tendo claros os límites do planeta e da explotación animal.

Vivimos hoxe nun sistema que saca renda da explotación da natureza, dos territorios, dos corpos das mulleres, do noso tempo e que non fai máis que minusvalorar todo o traballo de coidados. Verín loitou arreo contra unha violencia institucional que negaba poder parir no seu territorio, unha violencia que facía un campo de batalla do corpo das mulleres. E chamámoslle violencia institucional pola omisión de responsabilidade que están a ter as políticas públicas no coidado das nosas vidas. Existe violencia machista institucional en moitas (ausentes) políticas públicas que reproducen ese menosprezo pola atención ás vidas: os recortes no eido sanitario resultan paradigmáticos, pero existe ese menosprezo nuns  servizos sociais saturados e cada día máis privatizados, nas listas de espera dos centros de información ás mulleres, na escaseza de vivendas para mulleres en situación de violencia, nos escasos e saturados xulgados de violencia sobre a muller... O traballo nos servizos sociais, outro nicho laboral feminizado que apenas se desenvolveu no noso estado e cuxa omisión afecta fundamentalmente ás mulleres e aos fogares encabezados por mulleres.

Como conclusión, creo que xa pasamos da feminización da pobreza e entramos, como ben sinala a socióloga Saskia Sassen na fase da feminización da supervivencia, onde a economía de retallos vai marcando e eternizando (até cando?) as biografías de tantas mulleres.