Medio ambiente
Eucaliptos: conflitividade, impactos e solucións

A historia de amor-odio comezou na década de 1850, cando chegaron ao concello de Santa Marta de Ortigueira os primeiros eucaliptos. Utilizados cunha finalidade ornamental ao principio, non sería ata o inicio do franquismo cando comezaría a estratexia da súa explotación forestal co Plan General de Repoblación Forestal de España (1939) para realizar, mediante expropiacións forzosas nos montes veciñais galegos, plantacións masivas de Pinus pinaster e Eucalyptus globulus.

No contexto económico franquista, créase a finais dos anos 50 a Empresa Nacional de Celulosas de España (ENCE), pública ata a súa saída á bolsa no ano 1990. Instalouse en Lourizán a maior fábrica pasteira do Estado. En 1972, segundo datos do I Inventario Forestal Nacional, os eucaliptos xa ocupaban 131.145 hectáreas entre masas puras e mixtas.

O NACEMENTO DO MITO DO OURO VERDE

Como consecuencia da entrada na Comunidade Económica Europea e da aplicación da Política Agraria Común produciuse unha redución da competitividade do sector primario galego no Mercado Común Europeo, o que desembocou no desmantelamento do sector lácteo e o conseguinte abandono do rural.

Dende a UE impulsouse un programa de reforestación de terras agrarias e os eucaliptos, inicialmente ausentes da Orde de Axudas á Produción Forestal de 1991, entraron finalmente como especie estratéxica do Plan Forestal de Galicia de 1992 despois da presión do lobby celulósico.

O PFG, cun horizonte temporal de 40 anos, prevía chegar ás 245.654 hectáreas en masas puras de Eucalyptus globulus en 2032. Os incentivos chegaron a alcanzar ás 182.000 pesetas por hectárea replantada con eucaliptos nos primeiros anos da década. É nesta década onde nace o mito do ouro verde, ao ser o período no que máis se beneficiou do eucalipto o atomizadísimo sector produtor galego, fundamentalmente vía subvención. No ano 2000, a Xunta de Galicia eliminou finalmente as axudas debido á rapidísima expansión dos eucaliptais, que superaran con moito ás previsións do PFG.

O extremado minifundismo  propio de Galicia (estímanse en 600.000 os propietarios forestais galegos, dos cales 120.000 posúen eucaliptos) provocou que as subvencións públicas chegaran ás mans de propietarios cuxa intención non era a xestión forestal. Resultado directo disto son os milleiros de hectáreas de pequenas propiedades abandonadas, sen viabilidade nin futuro. Unha verdadeira bomba de reloxería que se expande agardando a arder, como aconteceu nas vagas de lumes de 2006 ou 2017.

No 1993, durante o Congreso Forestal Español, había voces que prognosticaban que sobraría madeira de eucalipto no futuro. Hoxe o desequilibrio entre a oferta e a demanda é patente, representando as cortas a metade do total dos crecementos. Asemade, o escaso número de empresas compradoras de madeira provoca a desprotección dos produtores ante os vaivéns do mercado, os cales dependen case exclusivamente de ENCE como compradora da madeira, que fixa os prezos segundo as súas necesidades.

Os prezos da madeira levan oscilando perigosamente dende décadas; ata 1987 os prezos permaneceron baixos, subindo e estabilizándose na década seguinte para caer un 40% no período 1997-2007. Tras unha lixeira recuperación, no ano 2008 os prezos volveron caer coa chegada da crise e no ano 2018, volvía a subir ata os 33 euros/m3. O valor da madeira volveu caer a finais de 2019 e coa crise do coronavirus  os prezos volveron baixar ata os 28 euros/m3, prevéndose que caian ata os 25 euros/m3 . En 1987 pagábase o m3 a 7500 pesetas, uns 45 euros de hoxe.

O argumento das altas rendabilidades do eucalipto, preconizado e publicitado durante anos, choca contra esta realidade. Era previsible que pragas e enfermidades provenientes de Australia (como a do Gonipterus scutellatus ou a de Mycosphaerella nubilosa) afectarían as plantacións e minaran o seu rendemento. Sen embargo, a solución é unha escapada cara adiante, plantando variedades xenéticas “melloradas” xusto nun momento onde a comunidade científica recomenda focalizarse na diversidade xenética e intraespecífica das masas forestais como estratexia para paliar os eventos extremos relacionados co cambio climático. A consecuencia directa será a contaminación xenética, xerando homoxeneidade e provocando ironicamente maior susceptibilidade a futuras pragas e enfermidades.­­­

A pesar de todo, o empuxe do sector bioenerxético está promovendo a plantación de máis eucaliptos para alimentar as plantas de biomasa, considerándoo como especie de referencia polo seu rápido crecemento. Non en van, este mesmo ano estreouse en Teixeiro (Curtis) a segunda maior central de biomasa forestal de España, cunha capacidade de 50 MW (algo máis da media dun parque eólico) logo dunha inversión de 135 millóns de euros.

Unha das limitacións naturais que presenta o Eucalyptus globulus é a baixa tolerancia ás xeadas, o que impide a súa expansión no interior da Galiza. Mais, o Eucalyptus nitens si sobrevive ás temperaturas baixo cero, o que está facendo que se utilice no 90% das novas plantacións aínda que presente menores porcentaxes de fibra de celulosa por m3, precisando dunha maior extensión de terreo para obter a mesma cantidade de pasta de celulosa. Así, na recente revisión do PFG preténdense plantar a maiores 25.000 hectáreas exclusivamente de Eucalyptus nitens.

Segundo os datos do IV Inventario Forestal Nacional (2011), o eucalipto ocupa 433.916 hectáreas entre masas puras e mixtas, aumentando en máis de tres veces a súa extensión en corenta anos e sendo xa a principal formación arborada do país.

Este proceso supón unha ameaza ecolóxica para Galicia en termos de biodiversidade e perda de funcións ecosistémicas asociadas, aumento do risco e severidade dos incendios e esgotamento de recursos hídricos e edáficos. A problemática enmárcase nun contexto global de cambio climático, prevéndose para Galicia un descenso global das precipitacións e a súa concentración no período húmido.

OS IMPACTOS ECOLÓXICOS DO EUCALIPTO

Pese a que os eucaliptos se caracterizan por ser especies frugais, o seu rápido crecemento xera altas demandas nutricionais totais. Sobre todo, cando se asocia a unha explotación forestal.

Diversos estudos científicos amosan que as plantacións de eucaliptos poden ameazar a longo prazo o balance de elementos como o fósforo, o potasio, o calcio ou o magnesio, que son de vital importancia para o crecemento vexetal.

Os sistemas forestais de Eucalyptus globulus presentan unhas taxas de extracción de nutrientes próximas ao dobre respecto a outras especies de aproveitamento forestal como Pinus pinaster ou Pinus radiata. Ademais das diferencias biolóxicas, a silvicultura é máis intensiva no caso dos eucaliptos. A remoción da árbore completa, o curto espazo de tempo entre cortas, a alta densidade das plantacións, a acción de maquinaria pesada, as talas rasas e as aplicacións de fertilizantes químicos e herbicidas son exemplos disto.

Os eucaliptos esgotan as reservas de auga do solo antes que calquera outra especie

Os altos consumos hídricos dos eucaliptos son ben coñecidos por todas. A seca estival típica na maior parte de Galicia é o período onde estes efectos resultan máis prexudiciais. Os eucaliptos esgotan as reservas de auga do solo antes que calquera outra especie, desenvolvendo as súas raíces en profundidade e poñendo en perigo as reservas dos acuíferos pouco profundos dos que aínda se serve un terzo da poboación galega.

A nivel ecosistémico pode dicirse que o problema é de orixe termodinámico. Ao ser unha especie exótica non hai organismos autóctonos que co-evolucionasen cos eucaliptos. Existen moi poucos herbívoros e descompoñedores para os que serva de alimento, bloqueándose a transferencia de enerxía e materia a niveis tróficos superiores. Isto é debido á dificultade de descomposición dos seus restos polo seu baixo contido en nutrintes e pola presenza de compostos alelopáticos tóxicos.

A consecuencia é a redución da actividade microbiana nos solos baixo eucaliptos, que provoca graves cambios ao subir na cadea trófica. Os invertebrados ven reducida a súa densidade e diversidade, os anfibios son afectados pola alteración do seu hábitat e polos compostos das follas  e as aves son das máis damnificadas, xa que os eucaliptos afectan claramente a súa diversidade e abundancia. Á súa vez, os liques tamén resultan prexudicados nos eucaliptais, e é que estes non afectan unicamente aos niveis tróficos superiores. A súa alelopatía (a influencia noutras plantas dun composto químico liberado por unha planta) limita axerminación e o crecemento vexetal das demais especies.

A retroalimentación positiva que exercen os eucaliptos sobre os lumes —grazas ao baixo contido en auga da súa madeira, á presenza de aceites de alta inflamabilidade ou a escasa umbría dos eucaliptais— favorece a súa propagación. Aínda que os eucaliptos tamén son capaces de expandirse na súa ausencia.

Debido as súas características pirófitas (supervivencia despois dun incendio) dominan o escenario post—lume mellor que o resto de especies. Entre outros atributos, son capaces de rebrotar e de dispersar as súas sementes co aumento da temperatura, as cales xerminan máis rápido que o resto. Galiza e o norte de Portugal son a zona de maior concentración de lumes de Europa. Os eucaliptos favorecen os incendios de maior intensidade, os que maiores problemas ecolóxicos e socioeconómicos provocan.

SOLUCIÓNS Á EUCALIPTACIÓN

Segundo a IUCN, unha especie invasora é aquela que “chega a establecerse en hábitats ou ecosistemas naturais ou seminaturais, é un axente de cambio e ameaza a diversidade biolóxica nativa”. Defínea na mesma liña o Regulamento UE nº 1143/2014.

É razoable e necesario declarar especies exóticas invasoras a aquelas do xénero Eucalyptus, como tamén as definía o comité de científicos do MAPAMA. Sen embargo, a propia cúpula do Ministerio desbotou a decisión do seu propio comité esgrimindo argumentos puramente socioeconómicos. E é certo, non se poden obviar os milleiros de empregos directos e indirectos da industria forestal que dependen en gran parte do eucalipto, pero tampouco é intelixente centrar nunha sola especie a política forestal con monocultivos desordenados que son pan para hoxe e fame para mañá.

O pouco construtivo debate de amor-odio sobre o eucalipto podería rematarse a medio prazo racionalizando a súa produción mediante a concentración das plantacións e a fixación dunha extensión máxima moito menor á actual, en zonas de menor risco climático de sufrir incendios e rodeadas dun “cordón” de frondosas autóctonas de 15 metros que eviten a súa propagación. Economicamente tamén é máis interesante diversificar os usos do monte para non depender dunha soa especie. Ecoloxicamente o horizonte debe ser a silvicultura ecolóxica. A necesidade de preservación e recuperación dos ecosistemas non debe ser sinónimo de atraso económico, pero como sociedade debemos repensar as nosas prioridades para poder alcanzar un equilibrio co medio natural. Os eucaliptos non teñen a culpa, non. Se cadra é responsabilidade da nosa visión antropocéntrica e da filosofía dos cartos rápidos.