AGANTRO
Astrid Ulloa: “O extractivismo en América Latina exacerbouse creando novas violencias cara as mulleres”

Astrid Ulloa é profesora titular do departamento de xeografía da Universidad Nacional de Colombia e directora do grupo de Investigación, Cultura e Ambiente.

Empezamos, por motivos obvios, conversando sobre Emilia Pardo Bazán e “Os Pazos de Ulloa”. Astrid Ulloa é antropóloga e leva catro décadas traballando sobre como as mulleres indíxenas se organizaron politicamente contra os extractivismos en diferentes territorios colombianos. De todo isto, charlamos con Astrid entre simposios, conferencias no XVI Congreso Internacional de Antropoloxía, organizado pola Asociación Galega de Antropoloxía (Agantro) e a Asociación de Antropología do Estado Español (ASAEE, recientemente celebrado na Corña en setembro de 2023.)

Comecemos falando dos teus traballos cos pobos indíxenas...
Traballei sobre os territorios indíxenas e os conflictos ambientais, atravesados por procesos externos que teñen que ver con eses territorios. Porque en Colombia pasa algo... os pobos indíxenas teñen recoñecemento institucional e dereito á autodeterminación, e non é así en todos os lados. Aquí si teñen un papel político na toma de decisións en Colombia. Recentemente, hai máis ou menos vinte anos (rise), traballo con mulleres indíxenas. Interesoume ver a participación política destas mulleres e, algo que me parecía extraordinariamente clave: a emerxencia de movementos das mulleres indíxenas fronte á problemática ambiental e como diferenciaban as súas propostas políticas. O que pasa é que elas empezan a organizarse politicamente, como empezaron a facerse visibles en movementos de mulleres indíxenas en contra dos extractivismos; ese tipo de visibilización fronte ao ambiental, en contra do extractivismo, pero tamén no posicionamente da vida mesma. Iso para min era central.

Algo que me parecía extraordinariamente clave: a emerxencia das mulleres indíxenas fronte á problemática ambiental que diferenciaba un pouco as súas propostas políticas.

Como foi esa visibilidade das mulleres indíxenas? Como se foi percorrendo ese proceso?
En parte, eses movementos xurdiron internamente nos pobos indíxenas, porque no escenario da toma de decisións políticas, non se estaba a tomar en conta ás mulleres, pero tiñan unha mobilización política diferente que se logra articular a algo que máis adiante encontramos, que son os feminismos indíxenas, e interesoume moito traballar en como logran colocar debates desde outras nocións e perspectivas: por que algunhas se autodenominan feministas comunitarias ou territoriais.

E autodenomínanse ecofeministas? Ou é un concepto pouco usado nese contexto?
Ecofeministas non o usan para autoidentificarse; elas asumen feminismos comunitarios e feminismos comunitarios territoriais que son categorías que emerxen de lideresas indíxenas. A min interésame moito o que emerxe nestas discusións, sobre todo como logran colocar estes debates no ambiental e logran poñer iso no centro das discusións, e articulan a movementos ambientais e movementos feministas.

Conséguense unir os movementos ambientais e feministas?
Si, esas loitas lógranse unir e por iso é tan forte. O que se une son estes movementos ecofeministas, que teñen unha longa tradición en América Latina, e empezan a articularse cos movementos de mulleres indíxenas. Pero elas autodenomínanse feministas comunitarias, que é un concepto das lideresas indíxenas como Julieta Paredes, Adriana Guzmán, Lorena Cabnal... son elas as que logran articular iso. E ten que ver todo isto co ambiental, e por iso non o podo separar...

Si, agora estamos aquí debatendo, despois da pandemia, facendo visible a idea de ser ecodependentes e interdependentes, esas ideas son tan profundas... A verdade é que as filósofas ecofeministas levan décadas falando disto, pero existen moitas prácticas entrelazadas, vinculando que somos dependentes do territorio para sobrevivir e, por outra banda, necesitámonos unhas persoas ás outras para a supervivencia, para os coidados....
Si, eu traballei coa Investigación Acción Participativa. Empecei traballando o ambiental, e en parte abordei o que podiamos chamar, en términos contemporáneos, as “ontoloxías relacionais”. Como son esas relacións dos pobos indíxenas co ambiental ou coa natureza e, desde hai moito tempo, como entender iso a partir da súa propia visión, da súa cosmovisión. Entón, estes debates, no meu traballo antropolóxico veñen de tempo atrás. Que agora se ubican en debates internacionais paréceme moi claro, pero moitas das loitas que emerxen dos movementos políticos de defensa territorial a finais de 1980 e nos 1990, son loitas ambientais: non pasa por aquí a estrada, non pasa a hidroeléctrica. E isto coloca aos pobos indíxenas nun escenario de toma de decisións sobre o ambiental desde os 1980, polo menos en Colombia. E logran ese pronunciamento. E, a nivel latinoamericano, tamén logran dar visibilidade ao debate ambiental co Amazonas. É dicir, viña de tempo atrás... e ese debate ubícase a nivel global. Eu chámoa a ecopolítica global. Os pobos indíxenas lograron ter un espazo global, despois de Río, en 1992, e lograron colocar eses debates, e a partir de aí reconfiguran todo un escenario de recoñecemento dos pobos indíxenas. Entón, iso é un tema central.

Eu vexo dous escenarios: cambio climático e extractivismos, que van ligados. Non podes entender isto se non entendes que son complementarios.

Si que foron capaces de dar visibilidade a esa loita ambiental, desde hai unhas cantas décadas atrás, e que sexa amplamente recoñecida, incluso a nivel lexislativo.
Exactamente. Hai un recoñecemento de dereitos dos pobos indíxenas a nivel internacional, polas Nacións Unidas, ou o recoñecemento en 1989 da OIT dos pobos indíxenas sobre o seu territorio. Si lograron recoñecementos políticos e colocaron as súas demandas ambientais. Posteriormente, interesoume ver como eses escenarios ambientais globais cambian, por demandas ambientais, por políticas globais, etc. Primeiro estaba a biodiversidade, a conservación e despois foi o cambio climático. E no cambio climático hai un xiro a comezos do século XXI, por toda a transformación irreversible ambiental. Pero, paralelamente ao recoñecemento diso, está o aumento dos extractivismos, sobre todo en América Latina. Entón eu vexo dous escenarios: cambio climático e extractivismos, que van ligados completamente. Escribín algúns textos, porque ti non podes entender isto se non entendes que son complementarios. Que ti non podes conservar aquí, mentres extraes alá... É o que pasa cos mercados de carbono. Nesa reconfiguración seguen os pobos indíxenas nas súas loitas, pero as mulleres indíxenas logran que se debata do que antes no se falaba. Porque hai unha crítica profunda ao capitalismo, expresada nos extractivismos e expresada tamén nunha noción tamén colonial, e iso logra articular de xeito inusitado os movementos das mulleres indíxenas con outros movementos de mulleres. Esa forza política que teñen esas mulleres e esas demandas que cuestionan o extractivismo como unha acción de destrución do planeta, pero tamén de destrución dos territorios indíxenas, cobra moita importancia; parecera que son diferentes, pero ao final é unha consolidación de algo que viñan vendo e pasando hai moito tempo. Porque o extractivismo en América Latina exacerbouse, creando unhas violencias novas cara aos corpos das mulleres e aos corpos feminizados; responden a unha xeografía racializada e feminizada. Son territorios indíxenas: non importa! Faise o extractivismo neses territorios...

E parte das empresas con capital estranxeiro...
Con capital e ganancias.

Nun mesmo fenómeno, ves o capitalismo colonial máis extractivista sobre territorio indíxena...
E con violencia cara ás mulleres.

É como moi paradigmático. E lamentable.
E, a partir disto, emerxen estas mulleres indíxenas dicindo: un momento, a vida é o centro! O interesante de todo isto é que logran o que che dicía, articularse a outros movementos, movementos feministas e movementos ambientalistas.

De fóra das comunidades?
Si, poden ser máis urbanos, doutras historias...

O interesante de todo isto é que logran articularse a outros movementos, movementos feministas e movementos ambientalistas.

Xa, e en que pobos indíxenas traballaches ultimamente?
Co pobo wayúu en La Guajira, frontera de Colombia con Venezuela, que ten a mina máis grande a ceo aberto de Carbón, a mina Cerrejón en La Guajira. Agora mesmo a propietaria é a empresa multinacional Glencore, e nese escenario, que é semidesértico, que case non hai auga, as mulleres wayúu foron as que lideraron un proceso político forte de denuncia nacional e internacional desta mina.

Esta mina empezou hai moitos anos...
Corenta anos.

Claro. Eu estiven visitando unha amiga en Caracas no 2004, fun a un seminario en Caracas que organizaba unha asociación sobre dereitos económicos, sociais e culturais: eu recordo que había mulleres de La Guajira e estaban falando dunha loita ambiental.
Era a mina! As wayúu son binacionais, teñen as súas dinámicas, van e veñen. Eu traballei nos últimos anos sobre que efectos ten esta minería sobre a auga.

Un territorio complexo... Tamén está o ELN, os paramilitares...
É complexo! Está a guerrilla, están os paramilitares, pero o traballo das mulleres wayúu é impresionante a nivel político. En particular, na loita contra o extractivismo, hai lideresas wayúu que son moi fortes na defensa do seu territorio. Ti podes escribir sobre as loitas contra o extractivismo, pero o traballo particular con algunhas lideresas wayúus que son moi fortes, é o que a min me interesou en particular de todo este proceso. Como na súa loita política lo que logran posicionar é unha defensa da auga con capacidade de acción e os dereitos que ten a auga como un ser vivo, a ter o seu territorio... É marabilloso! Non é que manden un tanque con auga, é que a auga é un ser que necesita o seu territorio. Entón, eu escribín un texto, co permiso delas, que se chama “Los derechos del agua y los derechos al agua en territorio wayúu”, porque o que propoñen ao final son demandas de xustiza ambiental relacional. A relacionalidade ten que ver co que ti dicías, é entender que este territorio delas é interdependente cos seres vivos e cos non humanos, e o que está en xogo é a unidade mesma. Non é un problema de que me mandes auga en botellas, é unha loita. O que está en xogo é a vida mesma, a vida delas, porque elas son co territorio e coa auga, están embebidas co territorio. Hai unha territorialidade que se funde co non humano. Ata aí todo estaba claro e perfecto, porque ti loitas contra algo que está visible no seu territorio, que crea un oco xigante de 70 quilómetros, e ti ves os efectos. Todo ía ben ata hai pouco, cando comeza a transición enerxética...

Que pasou?
Que a metade do territorio é legalmente deles, do pobo wayúu. O problema é que, cando chega a transición enerxética, aí vanse instalar aeroxeradores. Entón, cando ti tiñas a mina, estas mulleres logran ter unha incidencia política, nacional e internacional, logran mobilizar; pero, neste momento, a mina segue e súmanse os aeroxeradores.

Elas, con esa forza política, neste momento, non teñen tanto impacto ambiental e internacional. Porque, quen se opón ao verde?

Nin sequera é que se substitúa a mina, súmase...
Eu emprego un concepto de zona de extractivismo renovable. Crea unha nova lóxica de extractivismo, pero cando ti nas eólicas non ves extractivismo, ves futuro. Miro o estético. Elas, con esa forza política, neste momento, non teñen tanto impacto ambiental e internacional. Porque, quen se opón ao verde?

Xa, o debate de fondo a abordar é, que é o verde?
O que se vende que é a solución enerxética para o mundo, como van estar en contra? E moitas destas mulleres wayúus, que estou falando con elas, ven que era máis fácil pelexar contra a multinacional Glencore. O meu argumento tamén é que o territorio indíxena volver ser un lugar que non importa, porque volve ser unha zona indíxena.

E, xa finalizando, coñeces o libro “Injusticia epistémica”? Agora está traducido. É unha filósofa, Miranda Fricker, e xusto fala de como estas voces non se escoitan da mesma maneira.
Si, sobre as mulleres indíxenas é importante falar da xustiza ambiental relacional, como elas fan unha demanda de xustiza ambiental relacional. Relacional no sentido de non humano como parte importante, si? E os coñecementos tamén... Ao final é cuestionar o excepcionalismo humano e repensar noutros términos.