AGANTRO
As “outras” culturas invisibles

Sobre a diversidade cultural e os casos das Tanxugueiras e as Tarambainas.
baile tradicional galego
Os seráns ou foliadas de baile espontáneo son unha característica do novo movemento de bailadoras. Elena Martín

Agantro

10 jun 2022 05:00

O ocorrido co grupo Tanxugueiras no Benidorm Fest 2022 puxo de novo no candeeiro a cuestión das fronteiras, neste caso musicais e culturais, reflectidas na diferente valoración do xurado fronte á do público. Pódese dar unha interpretación antropolóxica recorrendo á percepcións da música como fenómeno cultural, independentemente da consideración da idoneidade das propostas presentadas e das acusacións de montaxe.

A música é música na cultura, de acordo con Alan Merrian. Se algo lle debemos á etnomusicoloxía é salientar o valor de estudar e entender a música no contexto cultural das prácticas humanas, como algo real, vivo e cambiante que interpela as vivencias, crenzas e sentimentos do ser humano. Músicas hai moitas, dependen da etnia, contexto socio-económico, formación cultural, experiencias vitais, etc. 

Para a etnomusicoloxía todas as músicas son especiais e únicas, e ningunha ten intrinsecamente máis valor ca outra. A música e o baile son un fenómeno universal presente en todas as culturas, pero isto non quere dicir que sexan sentidos e pensados da mesma maneira. 

No proceso humano de clasificar en categorías é no que funcionan os prexuízos e os estereotipos.

As súas características musicais varían notablemente (timbres, afinacións, ritmos, instrumentos, repertorios, etc.). O concepto eurocéntrico de música occidental «cultivada» procedente da música clásica (en canto a afinacións, escalas, ritmos, instrumentos) limitou a escoita e forma de percibir dos demais tipos de músicas existentes no mundo, e tamén influíu no desenvolvemento das mesmas ao incorporarlles conceptos da música culta occidental. Este fenómeno non é alleo á música tradicional europea que, en ocasións, valórase dende o punto de vista do canon da música culta e da música popular urbana dos medios de comunicación de masas, pretendendo axustala a un traxe que non lle acae. 

Os humanos estamos permanentemente avaliando e clasificando en categorías todo o que percibimos ao noso arredor. Neste proceso é no que funcionan os prexuízos e os estereotipos como recursos de economía cognitiva. Este proceso está temporalmente situado e mediado por multitude de circunstancias que nos inflúen: época histórica, grupo social, lugar, historia familiar e persoal, xénero, clase, educación, etc. Por esta razón a obxectividade absoluta non existe. Todos valoramos en base á nosa experiencia, que inclúe tanto o noso coñecemento como a nosa ignorancia, e os nosos gustos e preferencias.

Participar nun concurso supón someterse a unha valoración na que tamén cabe que non se entenda a proposta. En todo «hai opiniois», como afirmaba aquel gaiteiro da Fonsagrada ao preguntárselle sobre a súa reputación musical, porque uns dicíanlle que tocaba peor ca o seu irmao (que tamén era gaiteiro) e outros que o seu irmao tocaba mellor. 

A elección dun determinado xurado non é neutra, senón que determina o resultado final. O perfil dos membros do xurado elixido do Benidorm Fest 2022 corresponde principalmente ao canto coral, jazz, pop-rock e á coreografía. Non reflicte a diversidade de xéneros musicais e dá un excesivo peso á interpretación ou posta en escena fronte a aspectos como a creatividade, orixinalidade e composición.

Na primeira semifinal as votacións do xurado amosaron grandes diferenzas de puntuación no caso das Tanxugueiras, que se clasificou grazas ao voto demoscópico e do público. Na final o resultado foi semellante, novamente un apoio maioritario do público e un xurado claramente polarizado, con dous deles que deron a mínima nota. 

O perfil dos membros do xurado elixido do Benidorm Fest 2022 corresponde principalmente ao canto coral, jazz, pop-rock é á coreografía.

Non obstante, conseguiu a máxima puntuación tanto na mostra estatística como no televoto, con máis dun 70% dos votos emitidos, case un 80% se sumamos os de Rigoberta Bandini. Eses resultados non se explican soamente polo apoio de público galego, senón polos sentimentos de simpatía e identificación de moitas persoas coas propostas levadas por Tanxugueiras e Rigoberta Bandini, con discursos reivindicando temas como o feminismo, os coidados e os lazos familiares, as linguas cooficiais e a diversidade cultural.

Foi claramente a gañadora no Benidorm Fest, coa máxima puntuación en voto estatístico e popular, só que o sistema de votos artellado limitou decisivamente a influencia de ambos no resultado final, que quedaba así a discreción do xurado. Porén, a que se debeu a puntuación tan baixa no xurado?

O caso das Tanxugueiras lembrounos a participación das pandeireteiras Tarambainas no programa de talentos «Tú sí que vales» de Telecinco no ano 2009. No mesmo concurso presentouse un grupo de sevillanas que pasou de rolda sen problema. Sen embargo, o  grupo de pandeireteiras non pasou por dous votos en contra. O máis destacable foi que a actriz Loles León xulgou que a súa música valía para unha festa, non para unha final dun concurso televisivo. Fixo explícito o prexuízo de parte do xurado que consideraba  que determinada música tradicional non era mostra de arte e talento. 

As redes sociais acendéronse con polémicas sobre a calidade musical das Tarambainas, da música tradicional, da súa idoneidade para ser levada a ese tipo de escenarios. En definitiva sobre que música é de prestixio e por tanto digna para saír do contexto acoutado no que se considera pertinente.

A consideración da música e o baile tradicional como sinxelos e doados é un prexuízo que convén desbotar.
No caso das Tanxugueiras, a puntuación tan baixa por dous membros do xurado parece indicar que ao seu xuízo a proposta (composta dunha canción e un baile de forte inspiración tradicional) non tiña unha calidade artística suficiente, atractivo, dificultade ou complexidade para ser seleccionada como representante española para Eurovisión. A consideración da música e o baile tradicional como sinxelos e doados é un prexuízo que convén desbotar. A complexidade agóchase en moitos detalles sutís que un profano pasa por alto porque non os considera importantes. Ademais unha maior dificultade técnica non implica necesariamente maior calidade artística, como se a arte fose só cuestión de virtuosismo e exercicios ximnásticos.  

Foi a favorita e atractiva para o público pola súa orixinalidade, forza, frescura, e pola súa reivindicación en clave feminista de todas as persoas que están aí, queren romper fronteiras, ser visibles e que se tes teñan en conta na sociedade actual. Representa a unha inmensa minoría, parafraseando o anuncio da segunda canle da TVE, xentes que non se senten reflectidas musicalmente na realidade que ven imposta a diario nos medios de comunicación, que falan outras linguas, de condicións vitais e orixes diversas. 

As Tanxugueiras son fillas da irrupción nos anos 90 no folk galego de cantantes que reivindicaban e aprenderan dos grupos de pandeireteiras tradicionais, xente como Mercedes Peón e o grupo Leilía abriron camiño. A finais dos anos 90, grupos de pandeireteiras, como as de Xiradela e de Cantigas e Agarimos, comezaron tamén a colaborar con formacións instrumentais como Berrogüetto ou Carlos Núñez, acadando maior notoriedade e difusión. A parte delas tamén había outras voces propias no folk galego que bebían doutras fontes musicais como Uxía Senlle, Uxía Pedreira e Rosa Cedrón, por citar algunhas. A partir do 2000 a música vocal foi gañando importancia no folk galego, afondando nos camiños de mestura con outras músicas, como as electrónicas, no que foi precursora Mercedes Peón.

Hai un patrón de cultura hexemónica maiormente representada na televisión de difusión estatal, e logo están as «outras» culturas, relegadas a espazos de limitada repercusión e difusión.

Na actualidade a música tradicional e folk é invisible na cultura de masas dos medios de comunicación estatais. Salvo en programas radiofónicos, nas canles públicas e privadas estatais de televisión non existe. Atrás quedaron as épocas dos programas musicais en directo na RTVE, onde en ocasións aparecía algún grupo folk, hoxe reinan os «reality shows», concursos, programas de ficción, etc. Aparece música en magazines e programas de viaxes que percorren a xeografía ibérica. Tamén en concursos de talento nos que se fai un cribado das músicas e espectáculos dignos de concursar. No programa de música en directo «Noches del Monumental» non ten presenza, e apareceu levemente representada en «Un país para escucharlo» de Juan José Ponce. 

O panorama actual incumpre a propia Lei nº. 17/2006 de RTVE española que establece no artigo 3º., parágrafo 2º. e) que como servizo público debe promover a cohesión territorial, pluralidade e diversidade lingüística e cultural de España. Esta pluralidade ten quedado atrancada nas canles autonómicas de radio e televisión, cada cultura reducida exclusivamente ao seu ámbito territorial. Pero isto non promove a diversidade lingüística e cultural de España, senón que xera un claro descoñecemento sobre as culturas do Estado que non teñan como lingua vehicular o castelán. 

Hai un patrón de cultura hexemónica maiormente representada na televisión de difusión estatal, e logo están as «outras» culturas, relegadas a espazos de limitada repercusión e difusión, que son invisibles no resto do Estado. Haberá que preguntarse se existe un teito de cristal na cultura, nos xéneros musicais, e no caso que estamos a falar na música tradicional e folk. E se este está determinado pola súa procedencia xeográfica e a lingua na que se produce.

A maior representatividade dunha determinada cultura máis achegada aos centros económicos e de poder ven da mao das relacións económicas e de poder establecidas entre a administración central e a autonómica.

Estas dinámicas nos medios de comunicación inflúen na forma en que a sociedade vese representada, do que se supón que é normal, importante, digno de seguir e imitar. Así viuse como o paso das Tanxugueiras polo Benidorm Fest xerou toda sorte de reaccións: incremento de venda de pandeiretas, imitacións por grandes e pequenos, aumento de actuacións e de asistencia de público. Un fenómeno así pode facer máis pola cultura galega que moitas campañas da Xunta. Esperamos que iso non quede como unha moda pasaxeira e leve a unha maior visibilidade e posta en valor da cultura galega e resto de culturas peninsulares en toda a xeografía e medios de comunicación.

A maior representatividade dunha determinada cultura máis achegada aos centros económicos e de poder ven da mao das relacións económicas e de poder establecidas entre a administración central e a autonómica, que seguen tendo un forte compoñente de asimetría e de subordinación, e non son transversais nin igualitarias. Un determinado discurso xustifica o acaparamento de recursos económicos e políticos, de servizos, de poder, decisión, nun círculo vicioso en que a maior poboación xustifica maior concentración dos recursos. 

Contra todo isto a reivindicación do dereito á visibilidade, a ocupar o propio espazo nunha cultura pública plural e diversa, é outra das tantas barreiras a superar xunto coas do androcentrismo, urbanocentrismo, adultocentrismo, heteronormatividade, por citar algunhas. Por experiencia ninguén vai conceder nada, todo hai que demandalo e loitalo para conseguilo, como proba as reivindicacións de movementos feministas, LGTBI e outros máis recentes como o da España baleirada, do mundo rural, contra  a exclusión dos maiores dos servizos bancarios, etc. 

Como dicía Vicente Risco, ser diferente é ser existente, e hai que reivindicar o dereito á diferenza e á existencia. Pero esta reivindicación da diferenza non implica levantar fronteiras, que son sempre artificiais. Antes ao contrario, recoñecer esa diferenza tamén permite recoñecer e valorar a diferenza dos outros, que nos fai a todos iguais e respectarnos na diversidade. 

Son axeitadas para finalizar as palabras que cantou Faustino Santalices en Ourense nas Xornadas Médicas galego-portuguesas do 27 de setembro de 1935.

Miño, Limia, Douro e Taxo,
van correndo cara ao mar
e non saben onde é España 
nin onde é Portugal.

Os ríos non ten fronteiras
nin distinguen de nacións,
xa que na terra as puxemos
non as pór nos corazóns.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

AGANTRO
Agantro A fantástica integración e a deconstruente sociedade do porvire
Convén razoar que o declive demográfico galego pode mudar grazas ás persoas migrantes que son as que, nos últimos tempos, xa teñen alterado os números de natalidade. Iso para nós é un milagre.
AGANTRO
AGANTRO Antropologia, vida e terra: apontamentos acerca de uma agenda de pesquisa.
Acredito que antropologia: vida e terra, possa ser uma forma de enunciação de pautas que se estão impondo às pesquisas antropológicas em diferentes contextos contemporâneos, já seja na América Latina ou na Europa.
AGANTRO
Entrevista Astrid Ulloa: “O extractivismo en América Latina exacerbouse creando novas violencias cara as mulleres”
A profesora da Universidad Nacional de Colombia fala sobre extractivismo, a importancia das mulleres indíxenas na loita polo medio ambiente e Colombia e o concepto de xustiza ambiental relacional.
Educación pública
Iglesia Semana Santa: negocios, procesiones en colegios, inmatriculaciones y fervor
Más allá de la expresión cultural, la Semana Santa tiene una esfera económica que genera millones de euros y otra social que le sirve a la Iglesia Católica para legitimar sus privilegios dentro del Estado español.
Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Palestina
Palestina Viaje al fondo del horror
El fotoperiodista Javier Bauluz cubrió la primera Intifada, la primera gran rebelión del pueblo palestino desde la creación del estado israelí.
Poesía
Poesía La generación beat sigue latiendo
La generación beat es la del ritmo, del golpe, la de superar, la del latido en el papel y fuera de él. La del sentimiento desgarrador que sale del individuo, pero llega a la sociedad.
Literatura
Literatura ‘La santita’ de Mafe Moscoso: para escribir sobre el fin del mundo
‘La santita’, libro de relatos de Mafe Moscoso, es el método pero también es el fin: pone a convivir lo precolonial con las formas de nuestro presente ultracapitalista, ultramuerte, sin exclusiones ni jerarquías.
Maternidad
Maternidades Reaprender la espera
El tiempo de gestación es largo y va a un ritmo distinto al que acostumbras: el ritmo natural al que desarrolla una playa, un monte, un océano. Y no estamos ya habituados a darle la mano a la pausa.
Momus Operandi
Momus operandi Todo es una narración
Nos dicen que las mentiras son la única realidad. Que aprendamos a mentirnos, que nos engañemos, que no nos importa la salud, ni los derechos laborales, ni las violencias estructurales.

Últimas

Industria
Transición industrial Mecaner, un cierre injusto o cuatro alternativas con mirada ecosocial para mantener la fábrica de Urduliz
ESK y LAB han presentado el ‘Plan de Transición Ecosocial’ que ha elaborado la cooperativa Garúa como una herramienta para la búsqueda de soluciones al ERE propuesto por la multinacional Stellantis.
Sidecar
Sidecar Crisis intratable en la República Democrática del Congo
Una y otra vez los actores externos han fracasado a la hora de contener la escalada de violencia en la República Democrática del Congo.
Más noticias
América Latina
Caribe Haití: el fracaso neocolonial y el “eterno castigo de su dignidad”
La crisis de gobernabilidad que vive Haití después del alzamiento paramilitar que liberó a más de 3.600 presos y expulsó al primer ministro es un capítulo más de una historia colonialismo y dependencia.
El Salto Twitch
El Salto TV Economía y titulares de guerra
En el programa en directo de Economía Cabreada del 26 de marzo se hizo un análisis de la deriva bélica de la Unión Europea, sus gobiernos y de los grandes medios con Tica Font y Miquel Ramos.
Sidecar
Sidecar Soluciones bonapartistas
Las turbulencias en el seno de los dos partidos estadounidenses dominantes refleja el problema más amplio de un sistema capitalista cada vez menos capaz de proporcionar ganancias materiales a la clase trabajadora.
Memoria histórica
Memoria histórica Las nuevas leyes de memoria histórica recuperan la “concordia” franquista
La ofensiva legislativa de gobiernos autonómicos como el de Castilla y León y el País Valencià, adoptan un enfoque revisionista que amenaza los avances en el reconocimiento memorialista.
Derecho a la vivienda
Derecho a la vivienda La PAH València clama por el derecho a una vivienda digna: “¿Duermen tranquilos?”
Centenares de personas protestan frente al palacio de la Generalitat para exigir que se haga efectivo el derecho a la vivienda ante la insoportable alza de los precios.

Recomendadas

Investigación
Investigación O Goberno galego repartiu 4.000 millóns de euros en contratos a dedo en só seis anos
Desde 2018, a Xunta asinou 1.034.964 contratos sen sacalos a concurso: algo máis do 30% do diñeiro do que dispón para o exercicio de 2024. Ademais, 35.362 deses contratos teñen un importe entre 14.000 e 14.999 euros, o límite legal.
Ríos
Radiografía fluvial de España La tierra que no amaba sus ríos
Los ríos ibéricos agonizan. Casi la mitad de las masas de agua está en mal estado. Presas, sobreexplotación, contaminación y crisis climática son sus principales amenazas, con la agroindustria como mayor agresora.
Cine
María Alché y Benjamín Naishtat “El cine puede proponer imágenes y reflexionar, y por eso Milei necesita destruirlo”
María Alché y Benjamín Naishtat dirigen ‘Puan’, una película optimista y amarga, entre la comedia y el cine social, que ofrece nuevas lecturas tras los primeros cien días de gobierno de Milei en Argentina.