Opinión
Jonas Mekas (1922-2019): breves momentos de beleza

A noticia emocionoume bastante, aínda hoxe sinto unha mistura rara entre pena e gratitude. Ler o seu lúcido Diario de Cine ou o sobrecolledor libro Ningún lugar a onde ir e ver os seus filmes cheos de persoas —persoas reais que amaba e das que se preocupaba, non só como personaxes ou suxeitos—, foron unha axuda moral para min e máis xente. Penso que poucos cineastas me convidaron tanto a coller unha cámara entre as mans e a querer capturar momentos.

Estes días estivo a circular, nos muros dos seus seguidores, o seu Manifesto contra o centenario do cinema (1996) onde ensalzaba o valor das filmacións pequenas fronte ás superproducións. Alí escribía: “Nestes tempos nos que todo o mundo ansía ter éxito e vender, eu quero brindar por aqueles que sacrifican o éxito social pola busca do invisible, do persoal, cousas que non reportan diñeiro, nin pan, e que tampouco che fan entrar na historia contemporánea, na historia da arte ou en calquera outra historia. Eu aposto pola arte que facemos os uns para os outros, como amigos.”

O seu concepto de cinema non pode separarse da idea de facer cinema como unha comunidade social. A dimensión artística de Jonas Mekas non pasa só pola creación, senón pola implicación con outros autores, inspirando as súas prácticas artísticas e colaborando en proxectos con eles. Dalgún xeito, o que fixo Mekas foi tomar toda a cadea de produción nas súas mans. Foi creador, distribuidor, crítico e programador, entre outras moitas cousas. Decisivamente foi un grande cineasta, mais o seu maior legado será o seu traballo cooperativo e divulgativo ao servizo do cinema de vangarda.

En 1944 Jonas Mekas e seu irmán Adolfas, son recluidos durante meses nun campo de traballos forzados da Alemaña nazi. Ao rematar a guerra, ambos irmáns abandonan a súa Lituania natal para exiliarse a Estados Unidos, establecéndose en Brooklyn, New York. Dúas semanas despois da súa chegada, Jonas toma prestado diñeiro para mercar a súa primera cámara Bolex de 16mm e comeza a rexistrar momentos da súa vida: o primeiro paso antes de converterse nunha das figuras da vangarda do cinema máis respectadas e recoñecidas. Alí estivo ao fronte dunha nova onda cinematográfica chamada New American Cinema, onde o acompañaron personalidades como Andy Warhol, John Cassavetes ou a nai do cinema undergound Maya Deren: persoas que proclamaban a súa oposición fronte o sistema hollywoodense de facer películas.

O seu concepto de cinema non pode separarse da idea de facer cinema como unha comunidade social

A influencia que tivo Jonas Mekas na vida artística e cultural da cidade é incalculable: polos filmes que fixo, mais tamén pola axuda que prestou na divulgación dos filmes doutros. Como crítico de cinema —nos anos 50 e 60, nas páxinas da súa revista Film Culture ou do Village Voice, ao carón de nomes como Stan Brakhage ou Shirley Clarke— destacou a obra, normalmente ignorada ou incluso despreciada, de cineastas “experimentais” non-narrativos, totalmente á marxe de todas as convencións. Mekas foi fundamental na loita contra a censura de películas queer de Jack Smith e Jean Genet, chegando a ser arrestado pola súa proxección. Sempre acompañado de Adolfas Mekas —falecido en 2011 e tamén cineasta—, fundou Filmmakers’ Cooperative, a primeira cooperativa de cineastas independentes e que máis adiante se convertiría na Anthology Film Archives: un impagable traballo de catalogación, conservación e exhibición de películas de todo tipo. “Así como nós gardamos todos os tipos de arte do pasado, deberíamos tamén gardar e preservar o cinema”, explicou nunha ocasión.

Como cineasta, Jonas Mekas era o verdadeiro “home da cámara”, case unha encarnación do home soñado por Dziga Vertov. Filmaba constantemente, coas súas cámaras súper 8 ou de 16mm, máis tarde en vídeo. Filmaba sen pensar necesariamente en filmes —aspectos da vida cotiá, da súa, dos seus amigos, das rúas neoiorquinas—. Despois de dúas películas (Guns of the Trees e The Brig), que a pesar de integraren a corrente independente vixente a comezos dos anos 60 eran aínda relativamente “convencionais”, sentouse por primeira vez na mesa de montaxe co obxectivo de ordenar todo o material que filmara desnde a chegada aos Estados Unidos. Isto deu, en 1969, a magnífica Walden – Diaries, Notes & Sketches, que praticamente erixe o xénero diarístico, un cinema en primeira persoa, cámara en man, montaxe en libre asociación e voz en off para dotar de poética o retrato dunha cidade e duns amigos (de Brakhage e Gregory Markopoulos a John Lennon e Yoko Ono, pasando pola Velvet Underground e Carl Dreyer). Ao longo dos anos 70, o material acumulado foi xerando máis películas, como Lost, Lost Lost onde Mekas describe o seu ánimo como inmigrante en New York, ou Reminiscencias dunha viaxe a Lituania recollendo o seu regreso xunto ao seu irmán a Lituania en 1971.

Jonas Mekas emprega metraxe rodada por el mesmo e experimenta con ela independentemente do tempo, do material ou do formato. En No camiño, de cando en vez, vislumbrei breves momentos de beleza (2000), tan longa coma o título —onde nada pasa máis do que a vida—, Mekas utilizou material gravado ao longo de 50 anos. Posiblemente o título que mellor resume a súa vida e o seu credo artístico.

Mekas foi fundamental na loita contra a censura de filmes queer de Jack Smith e Jean Genet

Co dixital, nos últimos anos, a produción de Mekas fíxose máis regular e era frecuente a estrea de novos filmes seus, alguns con material contemporáneo, outros montando imaxes do seu inmenso arquivo persoal, como é o caso da belísima Outtakes from the Life of a Happy Man (2012). Entre outros proxectos, como a correspondencia fílmica en 2011 co cineasta catalán José Luis Guerín, en 2007 fixo o video-diario 365 Day Project: 365 días durante os cais estreou un vídeo online cada 24 horas na súa páxina de internet, como mostra do seu interese polas novas posibilidades técnicas e narrativas do cinema. Precisamente na súa web poden recuperarse grande parte dos seus diarios fílmicos ata novembro de 2018.

A partir das súas memoria Jonas Mekas desenvolveu un punto de vista peculiarísimo, elaborando unha obra fundamental na que observou a vida cotiá propia e a dos seus para que aprendésemos a atopar beleza no común e no mundano. Mais o seu verdadeiro cometido estaba en amosar e dar a coñecer as obras doutros. Chamárono por iso “o padriño”: o padriño da vangarda neoiorquina. Un alcume que gañou grazas a construir toda unha infraestrutura para apoiar filmes que non se amosaban nas salas comerciais. “Quitarémoslle o cinema á industria e darémosllo aos fogares. Ese é o verdadeiro sentido do que chamamos cine underground”, díxolle nunha ocasión a Pasolini. 

Ninguén máis ten un lugar como ese para min como cineasta. Grazas a Mekas, chegamos a comprender a necesidade íntima e comunitaria do cine, que tamén está construíndo este mundo social. Non hai distinción entre a vida e o cine, entre a arte e a nosa experiencia de pasar a vida. Agradecemento eterno por tanta beleza, poesía, coherencia e convicción, Jonas.