Derechos Humanos
Os nosos maiores e o seu dereito á palabra escrita

Atender a realidade lingüística dos nosos maiores permítenos comprometernos coa profunda relación que existe entre xustiza e uso da palabra.
Estas manos trabajaron en tiempos muy duros
.
7 abr 2021 10:56

Como se dun xogo de inversión se tratase, nas conversas coa miña nai, eu procuro falar en galego mentres ela conserva o seu castelán. Leva máis de trinta anos vivindo en México e alí nunca foi preciso empregar o galego agás no ámbito privado. Con todo, cando decidimos comunicarnos vía Whatsapp, ela tamén se resiste a empregar o galego, pero o motivo é diferente: “É que eu non son capaz de escribilo correctamente. Non coñezo as normas”, contesta.

As estatísticas son claras neste sentido: a maior parte das persoas maiores que viviron e viven na Galiza teñen moi poucas competencias na lectura e escritura da súa propia lingua. É dicir que non se poden comunicar de forma escrita en galego e tamén presentan dificultades ao ler.

Segundo indica o Instituto Galego de Estatística, ata o 2018, só o 7,51% de persoas maiores de 65 anos escribían habitualmente en galego. O 5,69% percibe que escribe mellor en galego e o 11,15% recoñece ter as mesmas competencias en ambas linguas. Na escrita a situación é aínda máis desigual, apenas o 4,66% recoñece escribir mellor en galego, o 6,6% recoñece as mesmas competencias en ambas linguas e o 88,67%  recoñece facelo mellor en castelán. Ata o 2018, o grupo de persoas maiores de 65 anos é a que menos competencias amosa en escritura e lectura do galego.

O resultado das enquisas non resulta sorprendente se se toman en consideración os procesos históricos que posibilitaron ese marco de desigualdade. A Ley de Enseñanza Primaria, que permaneceu vixente durante a ditadura, excluía a aquelas outras linguas que non fosen o castelán do ámbito educativo. Polo tanto, a súa transmisión e ensino quedou imposibilitado desde o final da Guerra Civil e durante o réxime.

“Resulta pertinente recuperar a palabra «dereito» para atender con profundidade un tipo de privación concreta que necesariamente implica unha comunidade de suxeitos”.

A información estatística e a carencia de procesos educativos que tomasen en consideración o galego demostran un certo nivel de analfabetismo na primeira lingua das persoas maiores. Aínda que xa se ten sistematizado o problema do analfabetismo no Estado español1, o caso das linguas minorizadas merece unha atención especial. A carencia en competencias é moi alta e innumerables testemuños amosan unha inseguridade latente no seu achegamento á palabra escrita.

Neste caso, interesa situar este debate no marco dos chamados dereitos lingüísticos. É dicir que resulta pertinente recuperar a palabra “dereito” para atender con profundidade un tipo de privación concreta que necesariamente implica unha comunidade de suxeitos. Xa que logo, os nosos maiores carecen de dereitos no marco do seu acceso á comunicación escrita. Un dereito que lles pertence polo mero feito de ser galegos.

Para atender unha perspectiva como esta é importante escoitar e coñecer experiencias e conflitos colectivos que garden similitudes coa nosa historia. Sobre todo aqueles casos en que a carencia de dereitos lingüísticos está relacionado con comunidades culturais minorizadas asociadas a un determinado territorio. Probablemente,  a rede de esforzos colectivos máis importante se estea a construír fóra da Europa, onde o debate polos dereitos lingüísticos está a exceder certos marcos institucionais de reflexión.

 “A lingua é un ben de carácter cultural ao que se debe garantir o seu acceso”.

Experiencias tan importantes como as de Virginia Unamuno no territorio wichi botan luz sobre as formas e estratexias de entender unha tipoloxía posible dos dereitos lingüísticos.  Na súa intervención no “I encontro internacional: dereitos lingüísticos como dereitos humanos”, Virginia propón tres marcos de comprensión e aplicación dos chamados dereitos lingüísticos. Para o caso galego, interesa destacar as últimas dúas dimensións. Unha está asociada cos chamados dereitos culturais e, nesa lóxica, a lingua pasa a se converter nun ben de carácter cultural ao que se debe garantir o seu acceso. Para Virginia, este principio tamén está asociado cunha ideoloxía lingüística “patrimonialista”, que, por exemplo, comprende as linguas como sistemas lingüísticos estables asociados necesariamente a unha determinada tradición. Quizais, moitos dos procesos de normalización e defensa de dereitos lingüísticos na Galiza están fundados nese principio e se encontran vinculados co nacionalismo máis tradicional, pero asumilo precisaría dunha análise máis detallada. A terceira perspectiva que expón Virginia atopa o seu sentido na relación necesaria entre lingua e territorio, onde “os suxeitos de dereito son os colectivos”.  A lingua estaría estritamente vinculada cun modo de ser-estar no presente, na forma de xestionar o espazo colectivo da vida. Así a lingua deixa de ser un obxecto de carácter cultural  e pasa a implicar “un vínculo co pasado e entraña —proxecta— as relacións profundas cos xeitos de vivir-ser no mundo”.

Aínda que a situación lingüística e cultural analizada por Virginia non resulta necesariamente equivalente coa nosa, axúdanos a entender o tipo de compromiso que podemos adoptar cos dereitos lingüísticos que construímos no noso contexto. Especialmente o caso das persoas maiores aos que se lles negou (nega) a posibilidade de experimentar o seu ser-vivir a través da comunicación escrita.

 “Unha didáctica que se comprometese coa alfabetización dos nosos maiores podería asumir un compromiso maior que o de transmitir as normas dun determinado código escrito”

Asumir esta perspectiva tamén nos permite recoñecer a profunda débeda histórica que esconde esta carencia de dereitos. Negamos aos nosos maiores a súa relación co pasado escrito en galego. Retiramos así a idea, tan importante, de que a súa experiencia de vida está vinculada cun conxuntos de prácticas moito más amplas. Estas últimas non necesariamente relacionadas cun precedente patrimonial que merece unicamente ser preservado.

Tamén baixo esta perspectiva, unha didáctica que se comprometese coa alfabetización dos nosos maiores podería asumir un compromiso maior que o de transmitir as normas dun determinado código escrito. O pleno acceso aos seus dereitos lingüísticos implicaría coñecer esa orde de cousas que ofrece a lingua escrita no ámbito comunitario: a súa historia, a súa literatura, o nome das cousas que acompañan o seu día, o pleno coñecemento da variedade coa que medraron, as potencias que ofrece a escrita en diversos ámbitos da vida pública e privada. Dalgún modo, é un proceso de re-territorialización máis profundo. Unha forma de aprender a construír sentido para certa dimensión da vida.

Esta perspectiva do dereito que, como sinalou Virgina Unamuno, é reivindicada xeralmente por comunidades indíxenas, contrasta cos procesos que, de forma moi estimable, sosteñen certos espazos da academia galega.  O ánimo constante pola estandarización é unha mostra diso, pero máis importante aínda é a confusión, as veces habitual, de que é a lingua a que posúe dereitos e, en segundo termo, os colectivos de falantes. Unha óptica como a que se propón nesta  reflexión sitúa no centro do dereito á colectividade. Xa non é a lingua, como artigo cultural, a entidade de maior interese, senón as persoas, novas ou vellas, que falan ou poderían falar galego. Mais, se esa perspectiva muda, os compromisos tamén o fan e obríganos a pensar certos procedementos. Como podemos organizarnos para dialogar cos nosos dereitos e o das persoas maiores?

 “Xa non é a lingua, como artigo cultural, a entidade de maior interese, senón as persoas, novas ou vellas, que falan ou poderían falar galego”

Certamente, isto supón un debate pendente, pero relevante. Trátase de asumir en que medida procesos de traballo popular e comunitario poderían cumprir un papel clave na mediación entre a  comunicación escrita e as persoas. Ou máis importante aínda, a posibilidade de atender unha realidade colectiva altamente variable na súa escrita, na súa fala e na súa forma de ser-estar colectivamente. Afastada da idea de que o proceso de alfabetización  é equivalente á transmisión dunha certa variedade normativa na escritura. Confrontando así eses principios xeralizados que xa observara José del Valle desde o ano 2003 e que responden a unha cultura lingüística monoglósica3 na que se «conciben as linguas como gramáticas altamente focalizadas, ben definidas e minimamente variables».

As posibilidades que nos ofrece atender este problema no marco dos dereitos lingüísticos supón unha volta á comunidade falante como eixe do debate e invita a imaxinar formas de traballo comunitario que respondan aos problemas do presente. Alén de asumir unicamente a responsabilidade na defensa dun posible obxecto cultural, resultaría vital recoller un compromiso que involucre directamente aos falantes na súa propia heteroxeneidade, na súa propia forma de recoñecerse como territorio.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Opinión
Opinión Quem quer ser refugiada linguística?
A Associaçom Galega da Língua (AGAL), a associação histórica do reintegracionismo, tem propostas para um futuro em língua galega e quer fazer parte deste debate.
Opinión
Opinión A lingua galega, ingresada en urxencias
As mudanzas lingüísticas son complexas, hai unha sinerxia de causas, non existen solucións rápidas nin que consistan nunha soa acción. Hai responsabilidades de distintos axentes, pero sen dúbida a quen corresponde máis é ao Goberno galego.
Medio ambiente
Medio ambiente Montes comunais en Galiza: á procura de relevo xeracional e dun novo paradigma
Máis de 30 persoas participan nunha xornada interxeracional no Ecolectivo de Vigo para abordar a construcción de comunidades máis inclusivas e adoptar unha visión máis rexenerativa dos montes.
Fiscalidad
Fiscalidad PSOE y Sumar pactan cambiar el estatus de las Socimi y hacer permanente el impuesto a la banca
El Ejecutivo anuncia un nuevo paquete fiscal que incluye promesas incumplidas como la subida del tipo mínimo del impuesto de sociedades y otras de nuevo cuño destinadas a atajar el malestar social por la vivienda.
COP29
Cumbre de clima de Bakú El presidente de la COP29, durante su apertura: “Las políticas actuales nos llevan a un aumento de 3ºC”
Arranca la XXIX Cumbre del Clima de las Naciones Unidas sobre Cambio Climático con la financiación climática como gran tema sobre la mesa. Mukhtar Babayev, nuevo responsable de las negociaciones globales, señala que “estamos en la senda de la ruina”.
COP29
Crisis climática COP29, la cumbre más crítica en el año en que la Tierra superará los 1,5ºC
Este lunes comienza la XXIX Cumbre sobre el Cambio Climático de las Naciones Unidas, un encuentro clave para frenar un cambio climático que va a hacer que 2024 supere al pasado año como el más cálido de la historia humana.

Últimas

Literatura
Sarah Babiker “En los barrios están las semillas de cualquier revolución posible”
‘Café Abismo’ y ‘La nada fértil’ son dos libros recientemente publicados por Sarah Babiker. Novela y ensayo que caminan por los problemas de la época contemporánea y lanzan salvavidas en forma de ideas.
Opinión
Opinión Yoav Galant, exministro de Defensa, criminal de guerra y última víctima de la debilidad bibista
Aprovechando la atención generada por las elecciones norteamericanas, Netanyahu hizo pública el pasado martes la destitución de su ministro de Defensa, con la esperanza de que las miradas distraídas no llegaran a intuir la perversidad de la jugada.
Más noticias
Crisis climática
Valencia Qué hay detrás de la dana
Las consecuencias del fenómeno meteorológico más extremo del siglo ha causado daños directos a más de 800.000 habitantes.
Minería
No a la mina en Cáceres Manifestación histórica contra la mina de Valdeflores
Más de 7.000 personas, según los convocantes, asisten a la manifestación más numerosa realizada hasta la fecha contra la mina de litio proyectada en Valdeflores.
Ayuntamiento de Madrid
Especulación urbanística El Ayuntamiento de Madrid planea la urbanización de Huerta de Mena, el “pulmón verde” de Hortaleza
En esta finca centenaria, que antaño fue espacio de encuentro de la Generación del 27, se construirán desde edificios de oficinas hasta apartamentos turísticos y de co-living.
La vida y ya
La vida y ya Cárcel de mujeres de Ventas
Desde la calle las podías ver por las ventanas, pero mi madre me decía lo que todo el mundo comentaba en el barrio, que si las saludabas te metían adentro con ellas.

Recomendadas

Medio ambiente
Ecoloxismo Así gañou un pobo á expansión eólica: A Groba contra as multinacionais enerxéticas
Activistas do Instituto de Estudos Miñoráns e da asociación SOS Serra da Groba reflexionan sobre as súas recentes vitorias xudiciais fronte as empresas promotoras de parques eólicos na zona do Val Miñor (Pontevedra)
Valencià
València Feijóo deja solo a Mazón pero por ahora no impulsará su salida
La estrategia del líder del PP con el president provocó resquemores en algunos sectores por percibirla como una desautorización. Entre los dirigentes conservadores se habla de una probable dimisión aunque aún no hay decisión de ayudar a su caída
Fronteras
Tijuana “Se viene una pesadilla”, así han vivido la victoria de Trump en los centros de migrantes de Tijuana
En el Espacio Migrante de Tijuana, a unos pocos kilómetros de la frontera, se reúnen personas en busca de esperanza. Algunas de ellas huyen de sus maltratadores, muchas ahogaron un grito desesperado cuando vieron que Trump ganaba las elecciones.
TVG
Medios públicos A folga dos traballadores da TVG contra 15 anos de manipulación e privatización deseñados por Feijóo
Empregados e empregadas da Televisión de Galiza fan un mes de paros parciais tras a primeira externalización de contidos informativos da historia da cadea, convocados por catro do cinco sindicatos con representación.