Electricidad
Eléctricas en Galiza, negocio redondo

En contraposición ao que adoita crerse, Galiza é fortemente importadora de enerxía primaria, é dicir, aquela enerxía que se atopa na natureza antes da súa transformación. Para facernos unha idea da nosa dependencia enerxética, na última década tivemos que importar entre o 77% e o 85% da enerxía primaria empregada en Galiza. Basicamente, pola importación de derivados do petróleo, carbón e gas natural.

Este elemento é fundamental en dous sentidos: somos moi dependentes dos combustibles fósiles e, ao mesmo tempo, estamos moi lonxe de acadar a nosa soberanía enerxética, asumindo un grao de dependencia abafante na nosa xestión enerxética. Nun mercado tan complexo como o enerxético, e cuns actores (tanto Estados como grandes empresas) con intereses diversos, asumir que debemos depender das súas decisións é un forte erro.

Aínda que Galiza exporta o 40% da electricidade que consumie, Madrid precisa importar máis do 90% do seu consumo

Non obstante, e pese a esta elevada dependencia de enerxía primaria, somos fortes exportadores de electricidade. É dicir, Galiza actúa como intermediaria para a transformación de enerxía primaria en electricidade para abastecer ao resto do Estado. Non é casual que no noso territorio contemos cunha regasificadora (Mugardos), unha refinería (A Coruña) e dúas grandes centrais térmicas de carbón (As Pontes e Meirama), unido a centrais térmicas que tamén empregan gas (Sabón) e unha chea de centrais hidroeléctricas por toda a nosa xeografía que asolagaron moitas das terras máis produtivas das comarcas afectadas.

Nese sentido, a historia simplemente se repite co sector eólico: primeiro foron os encoros, posteriormente o carbón e na actualidade os parques eólicos os que se introducen con forza en Galiza. A política enerxética do Estado dende o asalto ao poder do goberno fascista pasou por reforzar os grandes polos industriais españois —en particular, Madrid—, mentres a periferia do Estado abastecía de electricidade estes territorios. Caída a ditadura, esta estratexia nunca foi revisada.

O resultado, sete décadas despois, é que na actualidade Galiza exporta un 40% da electricidade que produce, unha cantidade verdadeiramente elevada. Hai que ter en conta, ademais, que case un 20% da produción eléctrica galega é absorbida directamente pola fábrica de Alcoa en San Cibrao. É dicir, que na actualidade a produción eléctrica galega vai nun 40% cara ao exterior e nun 20% a unha única planta industrial. O 40% restante é o consumo eléctrico do resto de Galiza. Dende logo, unha estrutura enerxética pouco usual.

Papel enerxético subsidiario

É moi curiosa a situación da produción e do consumo eléctrico no Estado. Aínda que nós exportamos o 40% da electricidade que consumimos, Madrid precisa importar máis do 90% do seu consumo, sendo un verdadeiro deserto enerxético.

Ás veces dende institucións galegas deféndese esta situación, porque o noso grao de especialización no sector enerxético permítenos hoxe contar con infraestruturas do sector e xerar emprego a través del. O certo é que o sector enerxético non xera moitos postos de traballo —unha vez as minas de carbón desaparecen o certo é que moitos dos procesos relacionados coa enerxía están xa automatizados— e ademais non produce demasiados retornos cara a Galiza, en particular porque as grandes empresas que operan aquí non son galegas, polo que nin os beneficios de pagar impostos no territorio nos quedan.

O relevante dun sector enerxético forte pasa por aproveitar as oportunidades que podería brindarnos mediante abaratamento dos custos enerxéticos, o cal sería positivo para a economía familiar e o desenvolvemento industrial. Pero na actualidade a tarifa eléctrica é obrigatoriamente única (cos seus matices, que despois veremos) e pagamos o prezo máis caro da gasolina do Estado.

Peso das enerxías renovables

Na actualidade, case o 80% da enerxía primaria empregada en Galiza provén de fontes contaminantes. Particularmente, o enorme peso dos combustibles para o transporte provocan esta situación. Porén, non todo son malas novas: en canto á produción eléctrica, Galiza é dos maiores produtores mediante renovables do Estado.

Na última década, as enerxías renovables representaron sempre entre un 46% e un 67% da produción eléctrica total, o que nos converte nunha referencia mesmo a nivel internacional. Contamos con maior enerxía primaria renovable que o Estado, e case duplicamos a media mundial de uso renovable. Por desgraza, ese proceso de transición enerxética está paralizado, sen reducir o consumo de derivados do petróleo para o transporte e sen continuar desenvolvendo fontes renovables para a produción de electricidade.

O elevado peso renovable na produción eléctrica débese fundamentalmente a dúas tecnoloxías: a hidroeléctrica, que aínda na actualidade ten un peso importante na estrutura da produción eléctrica galega e, aínda que en maior medida, o enorme desenvolvemento eólico levado a cabo en particular na década do 2000, unha industria que se puido converter en estratéxica por volume de negocio, xeración de emprego e capacidade de innovación.

paralización eólica

E dicimos debería porque dende o ano 2009 o sector foi totalmente paralizado. Unha vez se produce o cambio de goberno na Xunta e Feijoo chega ao poder, desenvólvese unha estratexia de desmantelamento dos principais eixos do goberno bipartito anterior. En materia industrial, o concurso eólico foi o gran cabalo de batalla.

A intrahistoria do concurso eólico do bipartito é complexa. O BNG desenvolveu o concurso dende a Consellería de Industria, sendo precisa a colaboración doutras tres consellerías. A firme oposición ao concurso dende Medio Ambiente, naquela altura controlada polo futuro líder socialista Pachi Vázquez provocou numerosos desencontros entre o Goberno, que foron aproveitados polo PP para minar a credibilidade do proxecto.

Finalmente, o proxecto é aprobado: por vez primeira íase realizar un concurso para o desenvolvemento de novos parques industriais, con obriga de participación pública (aínda que minoritaria) nos proxectos, que xerarían uns 10.000 empregos. Así, garantíase un proceso con maior transparencia e uns ingresos públicos calculados nuns 73 millóns de euros ao ano. Unha vez finalizado o concurso, un 50% dos proxectos foron adxudicados a empresas que non formaban parte do oligopolio eléctrico, algo que nun sector tan concentrado non sentou nada ben.

A dicir verdade, o concurso eólico significaba un punto de inflexión na evolución enerxética, pero tampouco era un plan revolucionario, senón un primeiro intento de racionalización do sector para garantir o seu desenvolvemento. De tódolos xeitos, o ataque dende a dereita foi esmagador, sendo a súa suspensión unha das primeiras medidas polo novo goberno do PP.

O novo concurso tivo como consecuencia que o 80% das novas adxudicacións volveron ao oligopolio, desapareceu a participación pública e polo tanto os ingresos derivados dos proxectos e, o que é verdadeiramente grave, paralizou por completo o sector durante case unha década. No ano 2007, con 3.000 MW instalados, calculábase un crecemento até o ano 2014 do 85%, sendo o crecemento real un 10%. En termos de emprego, daqueles 10.000 empregos iniciais, chegouse escasamente a 1.000. Un verdadeiro fracaso de política industrial.

A desfeita da anulación do concurso eólico non tivo impacto só no emprego e no sector, senón que se provocaron consecuencias xurídicas. O Tribunal Superior de Xustiza de Galiza declarou legal o concurso do bipartito, o que supuxo ademais que a Xunta lles tivese que pagar até o momento ás empresas afectadas máis de tres millóns de euros. É dicir, ao final cartos públicos para as empresas afectadas mentres o sector fica paralizado. O negocio redondo.

Potencial enerxético

Neste escenario, Galiza conta con moito potencial dada a súa situación. En particular, o aproveitamento da súa produción eléctrica podería ser un mecanismo para o descenso da tarifa eléctrica, suavizando os problemas de pobreza enerxética e favorecendo a competitividade do tecido industrial galego. O Estado conta con mecanismos moi simples para rebaixar a tarifa: en primeiro lugar, mediante o descenso do IVE do 21% ao 4%.

Curiosamente, o Goberno de Rajoy, tan liberal para algunhas cousas, nega calquera rebaixa do IVE porque implica reducir a recadación necesaria para o pago da débeda pública. É dicir, que se prioriza pagarlles aos bancos en lugar de que a cidadanía poida pagar a factura da luz.

Ademais, é preciso o desenvolvemento dunha tarifa eléctrica galega, que faga xustiza a unha situación que historicamente nos prexudicou. O sistema dunha tarifa única para o Estado, aprobado por Franco no ano 1951, nunca foi revisado, dando lugar a que os territorios produtores de electricidade lles subvencionemos a electricidade aos territorios consumidores, que son os máis ricos. Ao mesmo tempo Galiza ten que sufrir as externalidades negativas en forma de expropiacións, contaminación ou asolagamento de terras.

Ademais, é fundamental que se modifique a lóxica actual de mercado sobre o consumo eléctrico. Hoxe en día a electricidade é un ben básico tan relevante como a vivenda ou a alimentación, e polo tanto non pode estar suxeito a esta lóxica. Así, a evolución de prezos en base á procura de beneficios e sen ningún tipo de criterio social provoca que un 18% dos fogares galegos estean en risco de caer en situación de pobreza enerxética. É dicir, en dous de cada dez fogares galegos non sempre se pode acender a calefacción se vai frío, porque non hai recursos para pagala. Unha situación, simplemente, inaceptable.

Por suposto, é fundamental continuar traballando a prol dunha transición enerxética, que evite a forte dependencia exterior de combustibles fósiles, apostando por outro tipo de tecnoloxías non contaminantes e que nos permitan unha maior independencia na toma de decisión enerxética como país.

Portas xiratorias

O sector eléctrico, unido ao da construción e ao sector bancario, é un dos maiores lobbies de poder que existe no Estado español. Os consellos de administración das grandes empresas eléctricas manteñen en nómina a múltiples ex-ministros, tanto do PP como do PSOE.

Os casos de máis sona, o de Felipe González como asesor de Gas Natural Fenosa e o de José María Aznar como asesor de Endesa, despois de ser o artífice da súa privatización. As portas xiratorias son unha constante, polo que é difícil pensar que a toma de decisións políticas non están condicionadas por este tipo de prácticas en beneficio das grandes empresas en lugar de pensar nos consumidores.