Medio ambiente
Envelenarse bebendo auga da billa: a contaminación que non cesa na zona cero das macrogranxas en Galiza

A chaira da Limia é unha das zonas máis asolagables de Galiza. Nesta comarca ourensá, as chuvias do inverno e do outono adoitan anegar varios miles de metros cadrados de terreos de cultivo e vivendas baixas. Os humidais, como as lagoas, atópanse entre os ecosistemas máis produtivos e biodiversos do planeta. Tamén nesta zona de Ourense. No entanto, moitos estanse a transformar en vehículos para outros usos. Nomeadamente, para a vertedura dunha inxente cantidade de xurros provinte da gandaría industrial e intensiva da zona. Dende finais dos anos noventa, a presión gandeira das agora popularizadas como macrogranxas está a levar, entre outras cuestións, a unha intensa presión sobre os ciclos de auga de carbono e nitróxeno, un aumento das emisións de gases de efecto invernadoiro e unha compactación e afundimento do terreo. O estrés medioambiental ten unha grande envergadura. Disto dá conta o último informe da Rede Cidadá de Medición organizada por Greenpeace. Publicado co gallo do Día da Auga, o documento sinala que o 97,5% de augas subterráneas analizadas nesta rexión conteñen nitratos “en proporcións alarmantes” e moi por enriba do máximo permitido pola lei.

“O dano é tal que houbo momentos nos que a auga de subministro local chegou a non ser potable”

A situación é de emerxencia, pero non é unha novidade. Ademais de ser unha referencia en edafoloxía no Centro Superior de Investigacións Científicas (CSIC), Serafín González é presidente da Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN) dende hai 28 anos: “Levamos máis de medio cento de escritos de alegación avisando á Xunta con argumentos científicos de que aquí temos un problema grave. Quince anos sen que ninguén con responsabilidade faga nada”. Aínda que a actividade de control na Limia dos científicos da SGHN comezou en 2008, os primeiros avisos do que podía acontecer alí chegaron en 1998: “Naquela altura construíuse o grande complexo gandeiro de Coren na Pedra Alta. Avisamos entón de que era unha tolemia instalar granxas industriais en zonas asolagables”. Co paso do tempo, a Xunta de Galiza seguiu dando luz verde a instalación de máis explotacións industriais e, paralelamente, os niveis de nitratos nas augas da chaira seguiron subindo sen deterse. “O dano é tal que houbo momentos nos que a auga de subministro local chegou a non ser potable por este motivo en Sandiás e Trasmiras”, recorda. Mais o problema tamén chegou de forma frontal aos pozos privados, moito máis complexos de controlar e cun risco moito maior para a poboación.

A sociedade civil organizada e a universidade

As montañas de esterco e xurros ocupan parcelas enteiras en zonas onde a auga non ten barreira. Vense a simple vista, feden e, ante unha falta de xestión adecuada, contaminan. Prodúcenas os centos de miles de animais que viven amoreados nesas naves e, aínda que poderían ser fertilizantes da terra cunha dosificación adecuada, a cantidade é tan grande que non existe, por moito, unha base territorial que a poda absorber. E esta contaminación non só a miden cidadáns desinteresados con ferramentas sinxelas. Os investigadores do CSIC e das universidades galegas tamén o fan con máis precisión e análises de laboratorio sofisticadas. Unha investigación do grupo de química analítica da Universidade de Vigo, publicada na prestixiosa revista Agriculture, Ecosystems & Environment, constatou o problema: “Tomáronse mostras de auga de 76 pozos privados e 26 fontes naturais da rexión. Máis da metade dos pozos analizados e tres fontes naturais presentaron contaminación por nitratos e algunhas mostras excederon o límite permitido pola lexislación para outros elementos e compostos. Podería inferirse que esta contaminación do acuífero superficial podería atribuírse á agricultura e gandaría intensivas”.

Aínda que os xurros poderían ser fertilizantes da terra, a cantidade é tan grande que non existe unha base territorial que a poda absorber

“Temos atopado ata seis veces máis cantidades de nitrato nas augas de pozos privados da permitida”, recalca Serafín González, biólogo do CSIC. Nesas mesmas zonas onde a cantidade de nitratos non para de medrar producindo problemas de abastecemento, explica González, seguen a autorizarse novas granxas e a ampliación das que xa existen. “Todo diante da pasividade da Consellería de Medioambiente e tamén da Fiscalía de Medioambiente de Ourense”, denuncia. Non é que a Fiscalía non actúe de oficio, senón que parece facer caso omiso a tódolos traballos e investigacións científicas que a propia Sociedade Galega de Historia Natural lles puxo enriba da mesa. “A xente estase a envelenar bebendo auga da billa e temos que ser as persoas que estamos ao tanto da situación quen avisamos aos veciños”, proclama Manuel García, agricultor ecolóxico que vive de preto e na súa terra o descontrol da xestión de residuos da gandaría industrial. Segue: “O problema é que a Xunta non ten constancia destes pozos e o que pasa cando llo comunicas ao Seprona ou á Confederación Hidrográfica é que os sancionan por non estar rexistrados”.

“Non vai acabar o 2023 sen que se xudicialice o que aconteceu no encoro das Conchas”

Aínda que un potencial percorrido xudicial parece complexo, Montse Valencia, asesora xurídica ambiental e membro de Ecoloxistas en Acción, está esperanzada: “Hai unha cousa bastante clara. Temos constancia destes perxuízos medioambientais dende o 1992 e a Xunta non moveu un dedo”. Por iso, adianta a'O Salto que “non vai acabar o 2023 sen que se xudicialice o que aconteceu no encoro das Conchas”. “Nós entendemos que estamos diante dunha omisión delitiva”, engade. Isto é, a Xunta de Galicia estaría absténdose de actuar conforme á lei xa que está no seu deber velar pola saúde medioambiental do territorio.

Enfrontarse a un xigante

Existen solucións a curto prazo?