Memoria histórica
Cultura, exilio e loita das bibliotecarias galegas na Segunda República: a vida de María de los Ángeles Tobío

Durante os primeiros anos trinta, as bibliotecas tornaron en espazos de traballo ideais para un modelo de muller que aspiraba ser independente e que manifestara un claro compromiso político. A Guerra Civil remataría con todas as súas aspiracións.
M de los Ángeles Tobío retrato mix
Retrato de Mª de los Ángeles Tobío. Fonte: Museo do Pobo Galego.
22 feb 2025 05:30

Houbo un tempo no que as bibliotecas non eran só espazos para almacenar e consultar libros, senón o soño dun proxecto político e cultural. Tamén dun proxecto de muller, o das modernas, como as denominou a hispanista Shirley Mangini, e que noutras latitudes chamaron flappers ou garçons: intelectuais, profesionais e comprometidas cun proxecto, o da Segunda República, que fixo da cultura alicerce fundamental do seu ideario político.

Memoria histórica
Memoria histórica Así foi como o Patronato de Protección a la Mujer transformou Galiza nun convento de clausura
As mulleres que caeron nas redes do Patronato iniciaron un periplo de encerro, humillacións, abusos e explotación laboral que é descoñecido para a maior parte da poboación. Fica hoxe na impunidade dun silencio que temos a obriga de romper.

Situámonos nunha Galiza, a de inicios do século XX, que recoñera cunha Real Orde o acceso das mulleres á universidade en 1910 e na que as demandas colectivas femininas estaban cada vez máis organizadas. A evolución do Partido Galeguista foi a principal mostra da progresiva politización das galegas durante a Segunda República: na súa III Asemblea, celebrada en Ourense en xaneiro de 1934, participaron por primeira vez as integrantes do Grupo Feminino do partido na cidade, e nel fóronse inserindo progresivamente mestras, modistas, empregadas, labregas e algunha médica e propietaria. Foron tamén os anos das Irmandades da Fala, cuxa pegada feminina Aurora Marco visibilizaría coa publicación en 2020 do seu ensaio Irmandiñas.

M de los Ángeles Tobío retrato
Retrato de Mª de los Ángeles Tobío. Fonte: Museo do Pobo Galego.

A liberdade nun libro

As bibliotecas foron un deses espazos pioneiros para a entrada de novas profesionais: a creación en 1932 do Cuerpo de Auxiliares de Archivos, Bibliotecas y Museos abriu a vía para unha comprensión da profesión  máis práctica. Combinouse con outras iniciativas oficiais, como a Junta de Intercambio y Adquisición de Libros para Bibliotecas Públicas. Por primeira vez, vaise desenvolver unha política bibliotecaria con obxectivos claros e aspiracións globalizadoras, con recursos e continuidade no tempo, un orzamento ambicioso e un incremento notable dos fondos bibliográficos. Tratábase de que as bibliotecas se asociasen coa democracia e coas posibilidades que o novo Estado republicano ofrecía a toda a súa pobación para instruirse e, en última instancia, identificarse co réxime que lle ofrecía tales posibilidades, tal e como Ana Martínez Rus analizou no seu ensaio La política del libro durante la II República.

María de los Ángeles Tobío viu nesas bibliotecas un espazo idóneo para experimentar coas novas posibilidades profesionais que se lles abrían a mozas coma ela, procedentes da clase media dunha pequena cidade do noroeste peninsular. Uns anos antes abriran o camiño, como funcionarias do Corpo Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos dous nomes femininos claves: María Moliner, autora do famoso dicionario, que aprobou a oposición en 1922, e un ano despois, Juana Capdeville, quen traballaría na Universidad Central de Madrid e terminaría sendo asasinada ao inicio da guerra.

M de los Ángeles Tobío
Discurso no Instituto Ruíz de Alarcón ao que asiste Mª de los Ángeles Tobío (sentada, a primeira á dereita da mesa). Fonte: Arquivo do Museo do Pobo Galego

María de los Ángeles Tobío nace en 1908 en Viveiro, pero con só oito anos pasa a instalarse en Santiago, tal e como recolleu Ana Celia Rodríguez Buján na ficha que dela elaborou para o Álbum de Galicia do Consello da Cultura Galega. A súa familia tiña una estreita relación co vizoso ambiente cultural galego da época, pois o seu pai, Luis Tobío y Campos, era poeta (curmá da gran Rosalía de Castro), etnógrafo e profesor da Escola de Maxisterio, mentres que o seu irmá maior, Luís, foi un dos promotores da creación do Seminario de Estudos Galegos e membro do equipo redactor do anteproxecto de Estatuto de Autonomía de Galicia do ano 1936.

María Luisa cursou a carreira de Filosofía e Letras e no Arquivo Histórico Universitario de Santiago de Compostela consérvase o seu expediente (Caixa/Legaxo 1454, Expediente número 6, anos 1926-1936), que permite dilucidar que foi unha estudante excelente, pois cando en 1930 obtivo o seu título, fíxoo obtendo cualificacións de sobresaínte e matrícula de honra na maior parte das materias.

En 1931 trasládase a Madrid e compaxina o seu traballo no Centro de Estudios Históricos coa preparación das oposición ao corpo de Auxiliares  de Archivos, Bibliotecas e Museos. Aprobada a oposición, ocupa destino en Ourense, se ben por circunstancias familiares debe viaxar a Madrid, onde se ve atrapada tralo golpe de Estado. Nese momento, entra a formar parte da Comisión Xestora do corpo facultativo dende a Biblioteca Nacional e, amosando o seu compromiso coa política bibliotecaria da Segunda República, comeza a colaborar en tarefas de conservación e custodia dos fondos incautados ás persoas e colectivos afíns aos rebeldes. En 1937, con Madrid sometida a bombardeos incesantes e o desexo de protexer á súa familia, trasládase a Valencia, onde continúa o seu labor de protección e conservación de fondos da man de Tomás Navarro Tomás, director da Biblioteca Nacional dende 1936.

En Anacos da vida dunha muller galega ela mesma relataría a súa complicada fuxida no inverno de 1939, coa derrota republicana xa moi próxima no horizonte. Para entón xa causara baixa no escalafón de auxiliares co eufemismo “abandono de destino” escrito no seu expediente. Francia non sería, con todo, o último destino da azarosa travesía da familia: finalmente, toman o camiño do exilio mexicano, onde María Luisa seguiría colaborando activamente a prol da cultura republicana, implicándose na posta en marcha, no mesmo 1939, dun centro fundado polos exiliados, o Instituto Hispano-Mexicano Ruíz de Alarcón, no que se responsabilizaría da dirección da denominada “Escuela de Señoritas”.

Un soño que se converteu en pesadelo

O seu regreso a España non se produciría ata o ano 1948. Nese momento solicita o seu reingreso no corpo de auxiliares, tras ser dada de baixa en 1939, mais a maquinaria sancionadora do franquismo non perdoou a súa colaboración co goberno anterior: será readmitida pero degradada e inhabilitada para a ocupación de cargos directivos. Así, desempeña labores no Arquivo Xeral de Galicia da Coruña e retorna a Santiago para traballar na biblioteca da súa universidade e o Instituto Arcebispo Xelmírez, pero sen chegar a desenvolver, debido ao seu pasado, cargos de responsabilidade nestes centros. Para unha muller á que, segundo as súas propias palabras, lle encantaba “axudar aos que quixeran ler”, tivo que ser sen dúbida moi complicado ver como a activa política bibliotecaria republicana quedaba definitivamente no esquecemento. Finalmente, falecería en Vitoria no ano 2004, con case cen intensos anos vividos.

O proxecto bibliotecario republicano no que ela e tantas outras mulleres traballaran esfarelouse por completo tralo fin da guerra: xa en marzo de 1940 a Sección Femenina dotarase dun Departamento Central de Bibliotecas y Conferencias, entendido como un mero instrumento ao servizo do adoutrinamento, centrándose no fomento da lectura relixiosa, de textos históricos e do propio Movimiento.

As primeiras décadas do século XX foran para María de los Ángeles Tobío e tantas outras mulleres galegas o territorio do posible: un intre histórico no que crear traxectorias profesionais e persoais que as súas nais e avoas non puideran sequera entrever. A finalización da II República e fonda ferida da guerra foron para elas moito máis que un peche de etapa: supuxeron a desaparición dos seus soños e aspiracións. Uns soños que nunca máis se volverían recuperar, e o inicio dun pesadelo no que esas bibliotecarias modernas non tiñan asignado ningún papel protagonista.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Córdoba
Red transfeminista La RATA cordobesa se consolida con un evento en forma de “perolada”
La Red de Autodefensa Transfeminista (RATA) ha organizado el pasado 15 de marzo una jornada de actividades como espacio alternativo ocio, existencia y resistencia en el centro social autogestionado Rey Heredia de Córdoba.
La vida y ya
La vida y ya Te ha tenido que pasar
Ella me contaba eso que había vivido mil veces estando en espacios en los que había solo mujeres.
Tribuna
Tras el 8M Feminismo sindical para transformar el mercado laboral
El informe de CCOO muestra que los problemas habituales en el empleo, la negociación colectiva y la brecha salarial desde el punto de vista de las mujeres se están cronificando.
Derechos sociales
Derechos laborales La legislación protege a los trabajadores ante alertas metereológicas
El Ministerio de Trabajo y los sindicatos recuerdan que hay previstos permisos retributivos, reducción de jornada o cambios en la misma para evitar los desplazamientos peligrosos al puesto de empleo.
Crisis climática
GEI Las claves del plan para reducir las emisiones de metano que organizaciones ambientales proponen al Gobierno
Los sectores que más metano emiten a nivel global son el agropecuario, el energético y el de gestión de residuos. Por ello, las organizaciones proponen moratorias para las macrogranjas o monitorización de emisiones de energéticas extranjeras.

Últimas

Medio ambiente
Altri O PSdeG cambia de posición e chama á súa militancia para acudir á manifestación contra Altri na Pobra
O partido de José Ramón Gómez Besteiro abandona a ambigüidade e, por primeira vez, fai un chamado por mail ás súas bases para apoiar a mobilización do sábado 22 convocada pola Plataforma en Defensa da Ría de Arousa e a Plataforma Ulloa Viva.
Activismos
Movementos sociais Guerra xeopolítica e loitas sociais: un ciclo de conferencias aborda en Vigo as raíces dun mundo en crise
Poñentes como Xosé Manuel Beiras, Miguel Urbán, Queralt Castillo ou Aurora Moreno abordarán algunhas das cuestións clave para analizar o presente e argallar ideas para o futuro nunhas xornadas organizadas polo grupo de activistas Ecoar.
Opinión
Opinión Vox y los negros
Que la extrema derecha no es única depositaria del racismo en nuestras sociedades es una obviedad que el movimiento antirracista no se cansa de señalar. En su obra ‘Infiltrado en Vox’, el periodista Moha Gerehou aborda esta evidencia con desparpajo.
Derechos sociales
Derechos sociales Convocan un ‘tsunami’ por los servicios públicos en la Comunidad de Madrid
Decenas de organizaciones convocan este domingo una manifestación para defender los derechos sociales y la gestión 100% pública de los servicios del Estado de Bienestar.
Granada
Medio ambiente El movimiento vecinal y ecologista consigue paralizar la planta fotovoltaica en Víznar
Ecologistas en Acción celebran la decisión con una “sensación agridulce”, ya que “los daños han sido muy graves y creen que irreparables. Actualmente en la provincia de Granada hay en marcha más de cien proyectos de energía renovable
Green European Journal
Green European Journal Trabajar menos y no de forma más inteligente
Los argumentos esgrimidos a favor de políticas como la reducción de la jornada laboral y la renta básica suelen basarse en su potencial para aumentar la productividad, pero maximizar la producción no es lo que el planeta y sus habitantes necesitan.
Movimiento ecologista
Represión Organizaciones ecologistas cierran filas en torno a Greenpeace tras la multa millonaria por una protesta
Un tribunal estadounidense ha condenado a la ONG a pagar más de 660 millones por una protesta de 2016, lo que podría poner en peligro la actividad de Greenpeace en Estados Unidos: “Hoy le pasa a Greenpeace, mañana le puede pasar a cualquiera".
Palestina
Palestinarekin Elkartasuna Euskal Herria se moviliza para reivindicar la resistencia palestina frente al genocidio de Israel
Las manifestaciones organizadas por la plataforma Palestinarekin Elkartasuna en Donostia, Bilbao y Gasteiz reúnen a miles de personas que denuncian la ruptura del alto al fuego.
Comunidad de Madrid
Movilizaciones por la educación Nuevas jornadas de huelga en la Educación madrileña después de un acuerdo “insuficiente”
La mesa sectorial de Educación de Madrid llega a un acuerdo que no consigue la reducción de horas lectivas para todo el personal docente. Desde la asamblea Menos Lectivas responden con el anuncio de nuevos paros.

Recomendadas

Medio ambiente
Medio ambiente A Xunta desoe a oposición social e dá luz verde ambiental á celulosa de Altri e Greenalia
O informe da administración galega, gobernada polo PP de Alfonso Rueda, conclúe que a proposta é “ambientalmente viable” e pasa por alto as decenas de miles de alegacións presentadas, así como a contestación social.
Ecuador
Ecuador Leonidas Iza: “No negociamos principios”
El presidente de la Confederación de Nacionalidades Indígenas del Ecuador y candidato de Pachakutik en la primera vuelta de las elecciones de Ecuador habla en esta entrevista de las exigencias indígenas para la segunda vuelta.
Argentina
Extrema derecha Argentina se revuelve contra la represión del Gobierno de Milei
Decenas de miles de personas marchan en Buenos Aires para mostrar su rechazo a la deriva autoritaria y represiva del Gobierno ultraliberal y conservador de La Libertad Avanza.
Costas
Costa A ría de Arousa, ao bordo do colapso ecosistémico
A principal produtora de marisco de Galiza afronta unha crise sen precedentes; o impacto da contaminación actual e a de potenciais industrias como Altri ou a reapertura da mina de Touro poñen en perigo o sector do mar.