Memoria histórica
“Santiago Apóstolo é socialista!”

A exposición 13 estampas da traizón, despois de 80 anos da súa publicación, narra a análise dunha época a través dos ollos dos artistas que a viviron. As palabras dese período, os xornais, as crónicas, os titulares, depositan nos ollos de hoxe o legado daquel latexar dos anos previos e póstumos á nosa Guerra Civil. No xullo de 1936 colidiu aquí a historia, dúas historias de dúas Españas. Galicia, de terra nai a mártir, e a arte e o xornalismo coma espellos do cotiá inverosímil que trae consigo a guerra. Unha mostra onde caben recortes de prensa dos dous bandos, xugos e frechas por un, cantos de “Non pasarán!” polo outro, ata os famosos 13 retratos da alma dos tiranos. 13 caricaturas que Seoane fixo no exilio no 1937 que teñen como protagonistas os militares sublevados.

A mostra é a viaxe global polo verán cálido do 1936, os días de sol e festas estivais en que Galicia estaba a punto de tomar unha decisión polas urnas, a do seu Estatuto de Autonomía —xa aprobado nas Cortes de Madrid— que rematarían co soar das sereas e campás dos barcos na dársena da Coruña un 18 de xullo, coas estradas regadas polo sangue dunha Galicia reprimida onde houbo unha eclosión da barbarie. Comentan os cronistas, e reflicte o escritor e xornalista Manuel Rivas na súa novela Os libros arden mal, que unha das imaxes máis claras da chegada do medo foron os días daquel verán sen unha nube no ceo onde nas praias da Coruña non houbo nin un bañista. Moitos deses areais fóra da contorna urbana como o de Bastiagueiro, en Oleiros, localidade próxima a Coruña, foron o lugar onde se deixaron moitos dos cadáveres dos executados polas novas autoridades falanxistas. Chama a atención o forte contraste coa beizón democrática precedente, é unha das proclamas máis repetidas nos xornais republicanos: “Autonomía será amor ao mar!”

Galicia represaliada

Visitar a mostra é visitar a memoria bosquexada dos retratos a lapis que fixo Camilo Díaz Baliño, pai de Isaac Díaz Pardo —fundador, xunto con Luís Seoane, de Cerámicas do Castro, Sargadelos, ademais de pintor e escritor—. Este artista, recluso na prisión de Compostela xunto co alcalde, Ánxel Casal, con carpinteiros, obreiros e mariñeiros, tamén con algún militar, retratou os perfís dos seus compañeiros de cela e recinto. O seu fillo Isaac engadiría anos despois, en prosa e verso, a historia daqueles reos, algúns sobreviventes, outros executados, outros escapados e agochados durante anos.

13 caricaturas que Seoane fixo no exilio no 1937 que teñen como protagonistas os militares sublevados

A guerra pode ser entendida, a través das ilustracións de Manuel Colmeiro ou as crónicas de Maruja Mallo, coma un continuo emerxer e remexer de morte e silencio, a imposición dun terror civil continuo exercido polo goberno sublevado da contenda. Recorrendo o espazo da primeira planta da Fundación Seoane, tras cruzar a súa entrada diáfana, onde conviven a luz e a madeira, intuímos o calar dos homes e mulleres que quedaron aquí grazas a un dos debuxos de Manuel Colmeiro no cal se representa a unha muller abrazada aos seus fillos, resignada e rodeada por outros que xa están mortos. Lembran o terror expreso do Guernika?

Hai outra estampa, esta da autoría de Seoane, con dúas sombras alongadas dunha parella da Garda Civil que acaba de realizar un paseo, un tipo de execución repetida na Guerra Civil, e posteriormente en España ata os anos 50, consistente en sacar ao reo do seu lugar de reclusión, levalo a un lugar apartado e alí, en grupo ou en solitario, executalo, as máis das veces tras unha serie de vexacións e torturas.

Os tricornios e as capas da benemérita son recorrentes nesta mostra artística sobre a represión. Aquela Galicia, sitio onde entre o 36 e o 39 non houbo grandes batallas como a do Ebro pero si houbo a épica do desastre cotián, a represión diaria da retagarda, foi tamén o lugar onde o terror se empregou como mostra da nova política por parte do bando rebelde e que a propaganda do Goberno da II República trataba de reflectir con arte a ollos dos gobernos estranxeiros.

Aquí colisionou a historia

Conta Maruja Mallo nas súas crónicas, expostas unha tras de outra ao longo da parede, os ruídos que levaban consigo o pánico, as onomatopeas que a partir do comezo da guerra tiñan para a poboación o significado da morte. Entre elas, as buguinas dos coches. Nunha Galicia onde un automóbil era un obxecto case descoñecido, a chegada dun Opel negro ou un Ford era a banda sonora do mal presaxio. Conta a pintora en forma de crónicas, tituladas Relato veraz de la realidad en Galicia —publicadas en diversas entregas en 1938 por La Vanguardia— que os outros sinónimos da represión eran as cruces. A simboloxía dunha Igrexa Católica cómplice e permisiva que defendía o que en moitos xornais falanxistas, expostos na outra beira da sala, enuncian como a “Santa Cruzada”.

Mallo destaca un episodio ocorrido na Catedral de Santiago. Alí, durante unha misa onde se anunciaba que Madrid caería o día do Apóstolo Santiago, o 25 de xullo, en honra ao “matamouros”, unha serie de obreiros alzaron a voz e, segundo afirma a pintora, contestaron “Santiago Apóstolo é socialista!”. Varios falanxistas, despois do suceso, tentaron sacar ao santo da Catedral e poñer no seu lugar o sagrado corazón de Xesús. Isto supuxo unha ofensa para tres carlistas —véxase a mestura de sectores aglutinados no chamado Movemento Nacional— que se plantaron diante da improvisada escuadrilla e lles responderon aos camisas azuis que “Santiago Apóstolo está molesto porque os militares trouxeron aos mouros e, ademais, Franco é espiritista!”
Cabe mencionar que se organizou tal pelexa que tivo que intervir a Garda Civil, entre berros de “abaixo España, viva Alemaña!”.

Outros sinónimos da represión eran as cruces: a simboloxía dunha Igrexa Católica cómplice e permisiva

É unha maneira de narrar o espolio. O espolio dos cartos con multas arbitrarias, o espolio da xente coa emigración e a creación das outras Galicias, as patrias suramericanas do atlántico na punta oposta do océano. O espolio das ideas mediante o fusil, retratado nunha copia impresa de A morte do mestre, de Castelao, o Guernika galego que serve de remate para esta mostra. Desa sega ideolóxica das palabras, da subtracción da liberdade nas aulas, Mallo relata a colocación do crucifixo, Seoane engade nas súas 13 estampas a aquel mestre morto, similar ao de Castelao, os vasos comunicantes dun mesmo xeito de narrar.

Ao final dunha parede vermella, a parede central da exposición, atópase o ex-libris das 13 estampas: a imaxe duns brazos femininos erguendo, sobre as augas do mar, a un neonato. A simboloxía da esperanza dos que van vir, a confianza no futuro.