Migración
Alejandra Aguirre: “A arte non é só creación, senón tamén resistencia e comunidade”

“O Buraco Branco da Forasteira” é o novo proxecto da cineasta Alejandra Aguirre Ordoñez (Quito, 1980). Autodefínese como narradora, é guionista e montadora, mais tamén sabe de produción pois case todos os seus proxectos teñen unha compoñente importante de autofinanciamento, na procura de apoios e medios para levar a cabo as súas propostas creativas.

Foi criada na Habana a onde chegou dende Ecuador con cinco anos, logo de pasar un ano na Nicaragua sandinista dos anos 80 coa sua nai, que uníuse á guerrilla pero desistiu porque como ela sinala “concretar aquela utopía de loita cunha nena de catro anos, aínda por criar, resultou definitivamente complexo.” No 1985 chegou a Cuba onde estudou dende primaria ata graduarse de Filoloxía Hispánica e marchou no 2004 a Madrid para completar os seus estudos de doutoramento e xa ficou alí, durante 8 anos. Posteriormente viría a maternidade e o traslado á Coruña co nacemento da súa filla Antía. Máis tarde chegará o seu fillo Marcelo, “aquí naceron os meus fillos e parte das miñas pezas audiovisuais. Aínda hoxe despois de 20 anos pregúntome as veces que fago aquí, se cadra porque o sentimento de desarraigo acompáñame dende sempre. A identidade, a emigración e o desarraigo son os eixos da miña produción audiovisual” sinala con rotundidade.

Na súa obra podemos atopar títulos coma: “Voces de un trayecto” (2010) onde aborda o fenómeno da emigración e a identidade a partir dunha serie de conversas con artistas cubanos afincados en Madrid xusto antes da crise do 2008. Posteriormente realizará “Fuera de escena” (2015) un documental gravado ao longo de cinco anos seguindo de preto a un grupo de intérpretes dunha gran compañía de danza contemporánea de Cuba e onde “aborda a disciplina do baile coma unha vontade colectiva, nun país onde o colectivo comezou a ter novos matices” advirte ao falar dela. Xa no 2023 comezou a rodar a súa primeira longametraxe de ficción en lingua galega: “Na Pausa”, protagonizado por Isabel Naveira e a súa filla Antía Losada. Trátase dun proxecto beneficiario das axudas do AGADIC que aínda está en postproducción. Na actualidade está producindo “O buraco Branco da forasteira” que podedes ver en Nós TV, onde xa emitiron tres entrevistas a: Lucía Aldao, Patricia de Lorenzo e Melania Cruz.

O Buraco Branco é, se cadra, o contrario ao buraco negro. É a procura de diálogo nun sector tan fragmentado coma o sector cultural na Galiza. Estes primeiros programas dediqueinos á figura do intérprete pero a idea é conversar máis aló da escena, conversar con quen interpreta e descodifica a vida en xeral. En canto a ser forasteira, é un feito, non son de aquí. Ser forasteira é unha perspectiva desde onde observo e narro, sexa cun bolígrafo ou cunha cámara. Sempre vou situarme aí: estranxeira, migrante. Ademais son forasteira desde nena, desde que a miña nai abandonou Quito para marchar comigo á Habana onde permanecín 20 anos ata que cheguei a Madrid en 2004. Na Coruña levo quince que é a idade da miña filla maior, nada no Hospital Teresa Herrera. Así que xa levo tamén 20 anos en España, pero sinto como emigrante, unha emigrante de longo percorrido digamos, e non é unha declaración de principios. Pregúntasme se síntome ben acollida, pois ás veces si e outras non. Coruña, coma unha parte máis da Galiza, sufriu un trauma histórico como colonia pero a día de hoxe fáltalle memoria migrante e sóbralle conservadorismo. Ese conservadorismo abarca forma discursiva ata nas posturas máis “progresistas” disque de esquerda, abarca mesmo a certos feminismos. Pero non é un mal de Galiza, penso que é un mal global.

Galiza sufriu un trauma histórico como colonia pero a día de hoxe fáltalle memoria migrante e sóbralle conservadorismo

É unha cidade con mar, eu crecín nunha cidade con mar e confío moito nas bondades das ondas contra o arrecife: a pedra vaise puíndo. A Coruña ten o seu lado hostil pero expón un modo de relacionarse desde unha sinxeleza moi candorosa, sobre todo cando logras vivir nos barrios. Os galegos, unha vez que confían... e iso leva tempo (hai que dicilo), mostra unha xenerosidade que me devolve á Habana pero con máis comida. Dígoo por esa fascinación pantagruélica de sentar á mesa e compartir e afianzar vínculos desde o máis honesto e desprexuizado. En cambio as comidas familiares obrigatorias da fin de semana parécenme unha tortura, en especial cando o núcleo familiar leva décadas de segredos e resentimento, cousa que tamén vivín: ese control que exerce quen preside a mesa, o acordo tácito de quen fala e quen cala, quen fai as bromas e quen ri e quen, finalmente, lava os pratos. España conserva un lastre católico que por moito que se secularizou calou nun modelo de familia que moitas delas practican.

Se fose a falar da cidade, cando cheguei aquí, gustóume a arquitectura dos distritos do centro. Sen embargo, baixo a sombra do art nouveau non tardei en percibir a frialdade e un trazo clasista ben coreografiado en zonas como a Praza de Vigo. Por sorte tiven a fortuna fai dez anos de documentar un proxecto destinado a recoller a memoria dos barrios da cidade, onde a arquitectura é outra, é máis fea pero a humanidade é máis bonita. Esa humanidade é a que hoxe se levanta contra Altri, a mesma que no seu momento foi a sacar chapapote cando o Prestige. Deses barrios chega xente coma Roberto Rivas, o bombeiro que se negou a participar no desafiuzamento dunha anciá. Desa humanidade aprendín moito porque veño dun país onde a solidariedade foi un lema, un ditado social, algo que durante anos practicouse pero, ao mesmo tempo, converteuse nun discurso de poder que limitou un sentimento comunal espontáneo.

Hai varias Galizas en si mesma, hainas solidarias e acolledoras e tamén con prexuízos e un elevado clasismo e inmaturidade social. Hai discursos racistas que están aí, explícitos ás veces, sutís outras. Como narradora, interésanme esas contradicións. Tampouco podería responderche esta pregunta en poucas liñas. Volvo ao mesmo, creo que a orixe está no proxecto civilizador europeo como diría o sociólogo Ramón Grosfoguel, onde predomina o extractivismo. O peor é que é algo que seguen reproducindo contra si mesmos: Altri, é o exemplo máis recente dese horror civilizador. A Xunta aposta por unha macro celulosa que consumirá millóns de litros de auga diarios, alén de xerar residuos case na mesma proporción, acabando cos ecosistemas e coa actividade económica de tantos emprendementos locais. Dirás, que ten que ver isto co racismo? Pois que se ao poder pouco lle importan as manifestacións masivas da súa propia xente, menos lle vai importar a opinión de quen chegou de fóra, en termos xa non de medio ambiente senón de xustiza social en xeral. Se as institucións manéxanse así, parte da sociedade manexarase de igual maneira.

Conversar de forma pausada e reflexiva sen o ritmo vertixinoso dos algoritmos. Isto probablemente léveme ao fracaso pero confío na posteridade de certos fracasos

O buraco Branco naceu da angustia e da necesidade de conversar, como case todos os meus proxectos. Busco iso, un espazo para drenar angustia e conversar de forma pausada e reflexiva sen o ritmo vertixinoso dos algoritmos. Isto probablemente léveme ao fracaso pero confío na posteridade de certos fracasos. Gústame, sempre foi así, falar con creadores sobre os seus procesos nos seus contextos e Galiza nese sentido ten as súas particularidades. Hai tanto talento nesta terra!

Lucía e Patricia son dúas voces senlleiras da escena galega. Elas son un exemplo de que arte non é só creación, senón tamén resistencia e comunidade. Lucía Aldao é de broma rápida, conversa cun humor intelixente onde subxace (poeta ao fin) un lirismo e unha coherencia moi atractivas. Patricia de Lorenzo é un monumento escénico e tela á fronte con tanta sinxeleza intimida moito. Cada frase súa non vén doutro lugar que a honestidade e a experiencia. Melania Cruz é tamén unha gran intérprete, con moito oficio, cun talento irresistible que vai gañado espazo nas táboas, nas series, no cinema e no particular é unha persoa que foi moi doce comigo desde que lle propuxen participar nun filme meu fai un par de anos.

Si, hai moitos espazos para o contido rápido e inmediato, pero creo seguen tendo interese as conversacións distendidas. O feedback está a ser positivo entre quen valora este tipo de formatos.

A xente libera tensión con alcol ou con exercicio, e a verdade é que unha forma igualmente efectiva e un tanto máis saudable é ir ao teatro

Hai creadoras e creadores talentosos pero tamén hai precariedade, falta de estabilidade e dificultades para producir proxectos con continuidade. Eu mesma no ano 2022 gañei unha subvención de Talento de AGADIC e non se puido terminar esa longametraxe por falta de financiamento e por unha xestión incorrecta por parte dos coproductores pero é un tema que farei público nuns meses.

Son unha creadora precaria... que vou opinar? Financiar a arte e convencer ao público non debe ser unha meta senón un feito, e non é difícil só require de vontade política e de profesionais indicados para a xestión. España conta coa maior cantidade de bares de Europa. Un por cada 175 persoas di a estatística. Non che digo que teñamos que ter a mesma cantidade de teatros, cinemas e museos, só que funcionen ben os que xa existen, e que non se sigan pechando ou cambiando de nome como o Teatro Gran Vía por teatro Movistar ou aquilo de Alcazar Cofidis. Nos oito anos que vivín en Madrid vin como o teatro Albeniz convertíase noutra cousa: agora é un hotel. Eu traballaba xusto á fronte e daba mágoa ver como sacaban o patio de butacas. O mesmo pasou co Teatro Arenal que terminou sendo un ximnasio. A xente libera tensión con alcol ou con exercicio, e a verdade é que unha forma igualmente efectiva e un tanto máis saudable é ir ao teatro. Insisto que só supón vontade política.

Creo que un verdadeiro xestor cultural está máis preto do activismo artístico pero non en termos utópicos

Non son eu a persoa indicada para falar do tema, e menos para xeneralizar sobre el. Se fose opinar, gustaríame dicir que nas comisións hai, por unha banda, persoas preparadas e rigorosas e tamén hai outras que se autodefininen como xestores e non teñen unha idea ampla do que implica o traballo de mediación cultural, nin coñecen de todo o propio sector dentro do cal deciden enfocar a súa xestión. Tocoume lidar, ou máis ben padecer, a xestores e produtores que no lugar de crear, buscar financiamiento, promover, visibilizar, distribuír interésanse en realidade por interactuar coas Administracións Públicas, fundacións, empresas... escudándose en intereses colectivos ou sectoriais. Ármanse dunha prosodia elocuente, cargada de compromiso, cando en realidade están a traballar unicamente comprometidos con eles mesmos, para ocupar, tarde ou cedo, un lugar cada vez máis alto de poder. Non son poucos os que van ascendendo e deixan tirados ao sector que os acolleu.

Creo que un verdadeiro xestor cultural está máis preto do activismo artístico, pero non en termos utópicos. Refírome a persoas formadas e en constante actividade vital (e por tanto cultural), persoas comprometidas pero coa dose de astucia necesaria para moverse nesas augas. Sucede que a figura do estratega ilustrado, consecuente, ademais currante e listo é unha especie en extinción pero habelos hainos. Sen ir máis lonxe o exitoso modelo de autoxestión de Teatro Chévere é un exemplo.