Migración
A Soneira alén dos Alpes

Non se pode falar de Vimianzo, Zas e Camariñas sen falar de Suíza. Por que? Esta é a mesma pregunta que se fixo Carmen V. Valiña desde que de cativa escoitaba a persoas falar alemán e francés na tenda da súa nai cando non querían que as entendesen. Esta nativa de Baio, investigadora e directora da escola de feminismos alternativos Periféricas, ven de publicar o libro Elas, as emigrantes. Mulheres da Terra de Soneira na Suíça, un estudo que fala non só da conexión destes dous recunchos do mundo que poderían parecer case opostos, senón que ademais dá resposta a outra pregunta que semella case un segredo: “E logo, as mulleres tamén emigran?”.

Carmen V. Valiña explica que ata finais do século XX os estudos de migración tomaban ao home como modelo, obviando á muller ou dándolle status de mero accesorio: “O propio concepto ‘migrante’ só facía referencia ao home e cando aparecían as mulleres era en calidade de esposas ou ‘fillas de’”. No prólogo explícase a importancia da perspectiva de xénero no estudo: “A leitura de género é imprescindível para começar a perceber aquelas decisões tomadas no individual e que afetam no coletivo: quais sao as motivações que tem mulheres e homens, que condicionantes empurram a migrar, o peso dos papéis atribuídos ao género”. Non atender a esta perspectiva, segundo Carmen Valiña, significa “deixar de lado como convive a metade da população com este fenómeno tao quotidiano no contexto galego”.

ESTUDO DAS VAGAS MIGRATORIAS DO FRANQUISMO E POST 2008

O libro recolle experiencias específicas de oito mulleres emigradas desde Terra de Soneira a Suíza nos últimos 15 anos de ditadura franquista e a partir da vaga migratoria de 2008, por mor da crise económica. Algunhas diferencias: nos anos 60 e 70, as mulleres emigradas carecían de formación e a súa motivación era ‘facer cartos’. En 2008, Skype e os voos low cost reduciron a distancia entre Suíza e a Terra de Soneira.

Valiña: “Nas dúas vagas migratorias as mulleres traballan en sectores feminizados, como a hostelería ou os coidados. Aínda que hai unha diferencia de formación moi grande, ao chegar alí acaban traballando nos mesmos sectores.”

Por outra banda, nesta vaga migratoria as mulleres marchaban despois de rematar os seus estudos superiores e o aforro non era a única finalidade da migración. Malia este contexto, evidentemente máis amable en comparación co franquismo, aparecen varias cuestións rechamantes: “Nas dúas vagas migratorias as mulleres traballan en sectores feminizados, como a hostelería ou os coidados. Aínda que hai unha diferencia de formación moi grande, ao chegar alí acaban traballando nos mesmos sectores”, destaca a autora.

Outra das conclusións inesperadas é, que ao ter hoxe a muller unha maior liberdade, as migrantes emprenderían proxectos migratorios persoais, mais nada máis lonxe: “Case todas as mulleres entrevistadas marcharon cos seus homes e se instalaron nas cidades onde eles ían traballar e xeralmente seguíronos”. Preguntadas as propias entrevistadas polas outras mulleres que migraban soas, a maioría delas “crían que eran moi valentes por facelo. Unha delas apuntaba á presión social que se segue exercendo en orixe con respecto a que unha muller viaxase soa”. Para Carmen Valiña, esta realidade fai interesante a comparación con outras zonas de Galiza.

O ‘Mito do retorno’

Cando pensamos na figura do migrante galego retornado, sempre se nos vén a cabeza un home. Pero non un home calquera: un home feito a si mesmo, traballador, que foi quen de deixar a morriña atrás e que se partiu o lombo para voltar a Galiza e proporcionarlle unha vida mellor á súa familia. Aínda que hai parte de verdade, tamén hai moito de mito e de novo, esquecemento cara as mulleres.

“Varias delas arrepíntense de volver porque a situación que atopan en Galiza é moito máis complexa da que tiñan en Suíza e que alí tiñan unhas oportunidades que aquí non teñen. Hai unha delas que di que de telo sabido non tería volto.”

En moitos casos, a vida alá non foi tan horrible nin a volta tan perfecta, sobre todo para moitas mulleres como as da Terra de Soneira, que atoparon en Suíza un espazo de liberdade e certa independencia, algo do que carecían na Galiza do franquismo: “Varias delas arrepíntense de volver porque a situación que atopan en Galiza é moito máis complexa da que tiñan en Suíza e que alí tiñan unhas oportunidades que aquí non teñen. Hai unha delas que di que de telo sabido non tería volto”, explica Carmen Valiña. Outro caso desmitificador é o de Fina, emigrada na súa infancia e criada en Suíza, que tras volver a Galiza crendo que xa podía garantirlles unha vida mellor ás súas fillas —mesmo construír unha casa— tivo que volver migrar pola crise de 2008. A autora cóntanos que “con esa migración conseguiu pagar a universidade das fillas pero unha delas tivo que marchar a Alemaña. Malia que ela non quería reemigrar e quería evitar que as fillas migrasen, isto acabou sucedendo”.

“Para os suízos nunca chegaron a ser suízos pero aquí sempre as chamábamos as suízas. Cando retornan, non son xa de ningunha parte.”

No caso das mulleres que voltaban con máis de 50 anos, o retorno era aínda máis difícil pola dificultade de atopar un traballo. A isto sumábaselle a volta a unha terra diferente á que deixaran, xa que en moitos casos a súa estancia duraba décadas: “Para os suízos nunca chegaron a ser suízos pero aquí sempre as chamábamos as suízas. Cando retornan, non son xa de ningunha parte”.

Non hai mal que mil anos dure. Cousas do karma ou como recompensa á boa vontade, as investigacións feitas con cariño —e tamén rigor— poden servir de homenaxe a persoas que poucas veces foron escoitadas. Carmen Valiña explica que “en moitos casos era como unha terapia porque eran historias que non tiveran a oportunidade de compartir con moita xente” e que a migración lles aportou “unha conciencia de xénero bastante clara”.

“Os melhores anos da nossa vida”

Como explica Carmen no libro, a migración para estas mulleres foi “um parêntese “consentido” pelos pares e as famílias porque ía em favor da acumulação monetária que justificava a própria emigração”. Pero por sorte non todo foi facer cartos. Estas mulleres, hoxe xa maiores, terán sempre un recordo ao que volver cun sorriso; de cando fixeron vida en Suíza e foron persoas libres cun traballo, ocio e unha vida lonxe dun réxime que as oprimía. Ben de seguro recomendarán ás súas netas ou sobriñas que viaxen, sabedoras de que ser muller non debe impedirlles facer o que lles pete. Para elas foi Suíza pero podería ser calquera parte do mundo, pero tocoulles nacer na Terra de Soneira e sexa polo que sexa, o destino estaba escrito. Cousas curiosas que ten a vida nas que tampouco cómpre afondar máis.