Decrecimiento
'A Substancia': unha lectura decrecentista

A substancia, o marabilloso conto de terror que Coralie Fargeat acaba de estrear no cinema, ten varias interpretacións interesantes dende as reivindicacións igualitarias (feminismos e idadismo, mormente) mais tamén algunhas desde a supervivencia da nosa especie e o camiño do decrecemento.

Intentarei facer un breve resumen do argumento, destripando o menos posíbel a película (unha obra que recomendo ver só a aquelas persoas que teñan un estómago forte e unha certa resistencia ao noxo): Elisabeth, unha presentadora de éxito dun deses programas de porno suave disfrazados de ximnasia que botan nalgunhas televisións, é despedida do seu posto tras cumprir 50 anos, porque o seu corpo xa non atrae o público e non sirve o mercado. Sen traballo, sempre viviu de vender a súa imaxe normativa, e cunha vida baleira de sentido pretende recuperar o seu espazo grazas a un produto innovador (a substancia do título) que lle permitirá recuperar “a mellor versión dela propia” e volver ao reinado da televisión. Nace así Sue, a quintaesencia da mocidade de Elisabeth, que ocupa o oco que deixou a súa “matriz” nos desexos dos telespectadores. Pero a substancia, como todos os feitizos dos contos, ten as súas regras que non se poden quebrantar sen castigo. Trátase dun produto limitado: pode utilizarse unha soa vez. Cada unha das faces da protagonista só pode vivir 7 días seguidos, mentres a outra se alimenta e descansa para a seguinte quenda semanal, e cada minuto que calquera das versións supera ese prazo págao a outra face en saúde porque, outra das normas é clara: “Vos sodes unha”. Por suposto, a que incumpre é a moza Sue que apura, xoga e quebra os prazos para vivir na súa vida de éxito materialista á costa da saúde de Elisabeth que axiña comprende que a súa supervivencia vai ser imposíbel, aínda que entende que o seu sufrimento é un prezo que paga a pena para que Sue poida manter unha vida “epicúrea”.

A metáfora para o decrecentismo é clara: coma Elisabeth e Sue, todos os seres vivos “somos un” e os nosos recursos ao noso dispor son limitados polo que calquera abuso ou malversación dos materiais finitos pagarémolo (pagarano) os seres vivos do futuro. Os seres humanos do norte global do presente, as Sues, somos futurívoros: estamos a alimentar as nosas vidas excesivas cos bens precisos para a mera supervivencia das nosas fillas e de gran parte da vida futura do planeta.

Non podemos repetir máis dende este blog que os recursos do planeta son finitos. Xa en 1980, William Catton armou para describir a situación na que nos atopamos o concepto “extralimitación” e estabeleceu que os seres humanos somos unha especie que sobrepasou os límites que o ecosistema ten para nos albergar, o que está provocando que o planeta se degrade, co cal estamos a cavar a tumba da especie. Isto é, que se a civilización humana está consumindo recursos e producindo lixo coma se tivese 1,7 planetas, está a provocar que o único planeta que en realidade temos perda capacidade para nos albergar pasadomañá.

Os seres humanos do norte global do presente, as Sues, somos futurívoros pois estamos a alimentar as nosas vidas excesivas cos bens precisos para a mera supervivencia das nosas fillas e de gran parte da vida futura do planeta.

Polo tanto, de seguir co actual sistema económico devoto do dogma do crecemento sen fin estamos a condenar o noso futuro. A vida hedonista de Sue é a nosa vida: unha existencia de voos comerciais baratos, comida rápida, obsolescencia programada, moda de usar e tirar, dixitalizacións absurdas, etc. Nos nosos 7 días estamos zugando os recursos das nosas fillas e netas, as Elisabeths que han de vir.

As Sues malgastamos a enerxía e os materiais cunha vida rexida por un epicureísmo malentendido (unha procura do pracer materialista e consumista fomentado polo sistema socioeconómico hexemónico) pero Epicuro de Samos dicía cousas tan pouco aceptábeis polo statu quo como “[r]evento de satisfacción no meu pequeno corpo cando vivo de auga e pan, rexeito os praceres luxosos [...] Mándame queixo envasado para que, cando eu queira, poida darme un festín”. Ese hedonismo en sentido estrito pode ser o que precisamos para lograr a supervivencia das Elisabeths. Porque, coma n'A substancia, temos que lembrar que “somos unha” e é preciso ter en conta as xeracións do futuro: a frugalidade, a contención, a austeridade son as únicas saídas desta trampa que nos puxemos a nós mesmas.

En 1987, cando as Nacións Unidas formalizaron o concepto “desenvolvemento sustentábel” no chamado relatorio Brundtlant, definírono como “o desenvolvemento que satisfai as necesidades do presente sen comprometer a capacidade das xeracións futuras de satisfacer as súas propias necesidades”. En 2013, o secretario xeral da ONU presentou o seu informe A solidariedade interxeracional e as necesidades das xeracións futuras, no que lembra: “En todo o mundo e en todas as culturas observamos unha dedicación ás xeracións futuras. Trátase dun valor partillado de xeito universal por toda a humanidade. É un valor que se atopa na base de todas as constitucións e os tratados internacionais; é unha forza motriz da economía; e maniféstase nas crenzas relixiosas, nas tradicións e na cultura. Os membros vivos dunha comunidade benefícianse dos sacrificios e as inversións que as xeracións anteriores fixeron. Poucos cuestionarán a responsabilidade que o mundo ten para cos seus fillos e netos [...]”. Ban Ki-Moon defendía as ideas máis asentadas nas “sociedades tradicionais”, certamente esquecidas polos modos de vida creados polo industrialismo. Estas tradicións semella que son as que quixo recuperar o Cumio Mundial sobre o Desenvolvemento Social de 1995: no seu documento final os países comprometéronse a crear un marco de acción que lles permitira cumprir as súas obrigas coa xeración presente mais tamén coas futuras, garantindo a equidade entre xeracións e protexendo a integridade do medio ambiente e a posibilidade de usalo de xeito sustentábel. Ban Ki-Moon conclúe, en 2013, que, de acordo con estes principios, a humanidade toda “forma unha comunidade interxeracional na que todos os membros se respectan mutuamente e coidan os uns dos outros, para alcanzar o obxectivo da supervivencia da especie humana”. Unha filosofía moi real, necesaria pero que bate de fronte coas nosas sociedades, gobernadas por Sues.

En 1987, cando as Nacións Unidas formalizaron o concepto “desenvolvemento sustentábel” no chamado relatorio Brundtlant, o definiron como “o desenvolvemento que satisfai as necesidades do presente sen comprometer a capacidade das xeracións futuras de satisfacer as súas propias necesidades”.

Destes cumios e documentos xorden os tan cacarexados Obxectivos do Desenvolvemento Sustentábel (ODS) que a Asemblea Xeral da ONU aprobou no 2015 e que os Estados non rematan de asumir en serio apostando na práctica por políticas cosméticas (de “verdeo” dos sistemas socioeconómicos) que en moitas ocasións aceleran máis que frean o colapso.

Pero algúns países fixeron esforzos por levar estes principios aos seus ordenamentos xurídicos. Gales aprobou en 2015 unha Lei para o benestar das xeracións futuras que, seguindo as recomendacións das Nacións Unidas, crea a figura dunha Comisaria para as xeracións futuras con facultades para supervisar que as políticas públicas de Gales teñen en conta as súas consecuencias ao longo prazo e evitar o “curtopracismo electoralista” que sempre criticamos os nosos mandatarios. No Reino de España e grazas a unha iniciativa lexislativa popular, as Illes Balears aprobaron en 2023 a Lei para o benestar das xeracións presentes e futuras que crea unha Comisión dun máximo de 15 membros que serán os encargados de avaliar o impacto nas xeracións futuras da actividade normativa e as políticas públicas da administración autonómica. Polo momento a aplicación da lei mediterránea está paralizada aínda que as súas impulsoras seguen a loitar para que os seus tímidos logros (quizais os únicos que pode asumir o sistema) comecen a se aplicar.

As Sues, así o marca o guión, estamos a ser creativas e moi hipócritas e mentres proclamamos a nosa absoluta defensa das Elisabeths que virán, seguimos a incumprir as regras da substancia con unhas consecuencias que Fargeat vén de plasmar dun xeito nauseabundo e lúcido na súa última película.