Teatro
Xustiza poética diante da impunidade

Son as 18.30 horas do último domingo de maio. No Auditorio Municipal Gustavo Freire de Lugo apuran a venda de entradas para ver en escena a última obra de Teatro sin Papeles, unha compañía madrileña dirixida por Moisés Mato e formada por persoas migrantes e racializadas que desenvolve proxectos de teatro social e político. A trama, con todo, non é allea á cidade e aos seus habitantes: a historia de “Aquí nunca pasa nada” está inspirada no mediático caso Carioca. Tampouco pode deixar a ninguén indiferente o momento da representación: ten lugar uns días antes de que teña previsto comezar na Audiencia Provincial de Lugo a vista oral do xuízo da peza central do caso contra o cabo Armando e os responsables de tres prostíbulos.

As luces do patio de butacas apáganse con atraso. Hai expectación, pero entrar na escuridade da memoria non é fácil. Entre o público, decenas de persoas abrazan cartolinas amarelas con mensaxes da sociedade civil recollidas pola Plataforma contra a impunidade do caso Carioca: “Esiximos xustiza para as vítimas”, “A inación é tamén violencia”, “Basta de complicidade e acordos da vergoña”, “Esiximos á Fiscalía que pida perdón”, “Inxustiza nunca máis”,... Comeza a función. Escuridade, silencio e tormenta. A chuvia como metáfora. Unha muller ataviada con toga toma a palabra. “Esta instrutora, a que lles está a falar a vostedes neste intre, vese obrigada a acordar o sobresemento provisional das actuacións porque así o solicita o Ministerio fiscal”. Un segundo foco ilumina a outra muller, cunha bolsa de papel que oculta o seu rostro e asfixia a súa existencia.

Non se mencionan nomes de persoas nin de lugares, pero o público sabe que esa muller con toga representa á xuíza Pilar de Lara, instrutora do caso Carioca contra o proxenetismo e a corrupción policial no Xulgado de Instrución Nº 1 de Lugo ata que foi cesada en xaneiro de 2020 por unha sanción do Consello Xeral do Poder Xudicial. Tamén intúen os nomes e apelidos daqueles membros das Forzas e Corpos de Seguridade do Estado que se investigaron, en relación coas prácticas de explotación sexual de mulleres en diferentes prostíbulos da provincia. “Entre os membros que cometeron eses actos corruptos atoparíanse gardas civís integrantes do Equipo de Persoas da Comandancia da Garda Civil”, “membros da Brigada de Estranxeiría da Comisaría do Corpo Nacional de Policía” e “policías locais e altos funcionarios administrativos pertencentes á Subdelegación do Goberno”. A primeira escena é puro teatro documental que reproduce case literalmente o inusual e cuestionado auto de arquivo da peza do club Liverpool de O Corgo (Lugo) que ditou a xuíza De Lara en novembro de 2018, despois da solicitude expresa da Fiscalía.

A primeira escena é puro teatro documental que reproduce case literalmente o auto de arquivo da peza do club Liverpool de O Corgo (Lugo) que ditou a xuíza De Lara en novembro de 2018

Durante case hora e media de representación, dúas actrices entran na pel da xuíza, dunha muller migrante e prostituída e dunha muller cómplice que mira cara a outro lado. Porén, son personaxes sen nome, personaxes con vocación coral que interpelan ao público. Moisés Mato, o director da obra, afirma que este “foi o guión máis duro” da súa vida: todas as palabras están medidas para evitar que unha denuncia os deixe fóra das táboas. Boa parte do texto ten base real e detrás do guión hai moita investigación e compromiso. “Para nós era fundamental que a xuíza (De Lara) estivese de acordo, que as vítimas estivesen de acordo e que o mundo xudicial estivese ben representado”, explica Mato. O director afirma que ten recibido os parabéns de avogados e xuíces –incluídos os da xuíza De Lara–, e que iso “é un alivio”.

Cunha posta en escena minimalista que transmite pobreza de medios e fraxilidade, a historia avanza a ritmo de thriller buscando a complicidade do público e propoñendo un diálogo. Xógase constantemente cos paralelismos asimétricos entre xuíza e muller prostituída e entre muller que recibe servizo e muller que dá servizo doméstico. As palabras flúen entre os diferentes contextos e por momentos parece que todas falan coa mesma voz nesta arquitectura narrativa de espellos na que o público, especialmente o lucense, tamén é protagonista. O título da obra, “Aquí nunca pasa nada”, lembra que diante do ruxerruxe e mesmo da investigación a sociedade estivo negando os feitos durante moito tempo.

Catarse colectiva e beneplácito do activismo

O terceiro e derradeiro acto –“Poderán pechar o caso, pero non poderán negar os feitos”– conclúe coas recorrentes metáforas da tormenta e dos paraugas que protexen e non protexen ás persoas das inclemencias da vida. A xuíza e a muller prostituída fan as maletas. “É unha despedida estraña” –di a vítima de trata. “Si, agardabamos outro final” –responde a xuíza. A obra parte da impotencia e da indignación, pero acaba deixando certo pouso de dignidade. “Talvez nós non teñamos nada máis que dicir” – declaran ao final do texto as vítimas da impunidade, apelando claramente á sociedade.

Cando se acenden as luces, o director e as dúas actrices protagonistas toman a palabra para chamar a un berro colectivo contra a impunidade e propoñer unha conversa co público que custa arrancar. O choque emocional foi máis forte do esperado. Olga Compte, a actriz que alterna os papeis de xuíza e muller cómplice que prefire non saber nada, sinala que a experiencia da prostitución separa ás mulleres en dous mundos que só os homes transitan e que o máis complicado da súa preparación da personaxe foi precisamente adentrarse nese outro mundo de mulleres prostituídas. Luisa Anaya, pola súa banda, reivindica a humanización e dignificación das vítimas migrantes do proceso de representación teatral.

Xa fóra de focos, numerosas persoas achéganse ao director para darlle os parabéns. Satisfeitas co resultado de “Aquí nunca pasa nada” tamén están as activistas da Plataforma contra a impunidade do caso Carioca, organizadas desde 2018, cando xa se anticipaba que o criterio da Fiscalía ía obrigar á xuíza De Lara a arquivar a peza do club Liverpool despois dunha investigación que involucraba ata a catro gardas civís. Foi naquel momento cando as activistas entraron en contacto co Teatro da Escoita do dramaturgo Moisés Mato, e viceversa: en decembro de 2018 organizaron un obradoiro de teatro que finalizou cunha acción na rúa para esixirlles á Xunta de Galicia e ao Concello de Lugo que se presentasen como acusación popular, algo que non chegou a ocorrer.

Satisfeitas co resultado de “Aquí nunca pasa nada” tamén están as activistas da Plataforma contra a impunidade do caso Carioca, organizadas desde 2018

“Para nós, (esta obra) supón dar voz a todas esas mulleres valentes que estiveron no caso Carioca, desde a xuíza ata as mulleres que foron prostituídas” –comenta Mónica González, portavoz da Plataforma. “Nun caso no que a Xustiza non deu a resposta que debería, parécenos fundamental polo menos que haxa un recoñecemento social”. Moitas persoas, aínda coñecendo o caso, saíron do auditorio municipal revoltas. “Non podemos ser cómplices nin cegas ante esta realidade”, engade esta activista contra a impunidade, salientando a importancia de ferramentas como o teatro para promover “a reparación e a xustiza das mulleres que puxeron o seu corpo e as súas voces nesta historia”.

Un camiño de pedras para chegar a Lugo

“Aquí nunca pasa nada” foi estreada a finais de outubro de 2023 na Sala Metáforas de Madrid, despois de ano e medio de preprodución e unha recadación de fondos a través de Goteo.org. A compañía non tiña planificado estrear a obra en Lugo, pero esta cidade estaba na súa axenda. “Queriamos actuar primeiro diante dun público máis neutral” –comenta Mato–, “pero o proceso para programar a obra en Lugo foi complicado”. A intención da compañía era actuar en abril, mais custou acordar unha data cos responsables do Concello de Lugo. “Chegamos a considerar a opción de alugar un espazo e vir a Lugo cos nosos propios medios”, afirma o director. Malia asistiren ao redor de 400 persoas nunha xornada marcada pola multitudinaria manifestación contra a fábrica de Altri en Palas de Rei (Lugo), a compañía teatral e a Plataforma contra a impunidade do caso Carioca amosáronse insatisfeitas coa xestión e comunicación municipal: apenas se lle deu promoción ao evento cultural e tampouco houbo representación do Goberno lucense no patio de butacas.

“Chegamos a considerar a opción de alugar un espazo e vir a Lugo cos nosos propios medios”, afirma o director

Nos últimos meses, a obra foi representada en localidades de toda España, incluíndo o Teatro Principal de Santiago de Compostela a principios de febreiro “con media corporación municipal no patio de butacas”, segundo conta Mato. Diante do público máis neutral, non tan familiarizado coa operación Carioca, sorprendeu a catarse colectiva que tamén provocou a obra. Para o director, a xente séntese igualmente interpelada porque en todas as cidades hai tramas de trata de mulleres con finalidade de explotación sexual que non saen á luz pública. “Alá onde imos temos un gran apoio nas bases, por parte de organizacións abolicionistas que axudan ás vítimas de trata, pero certo rexeitamento nas institucións”, sinala.

Esta historia de true crime pode ser fonte de inspiración para produtoras como Netflix e a compañía parece ter recibido xa mostras de interese desta plataforma global de contidos audiovisuais. Polo momento, continúan a súa xira e agardan volver a Lugo e visitar outras cidades galegas como Vigo e A Coruña en outono. “Das grandes, a única que falta por agora é Ourense”, destaca Mato. Despois, o obxectivo de Teatro sin Papeles é cruzar o océano e representar a obra nas táboas latinoamericanas, naqueles países de orixe das vítimas de trata.