AGANTRO
O mundo en chamas

A Avenida Acueduto é un longo tramo de vía que corre á beira doutra importante arteria central da cidade: a Avenida Madero. Estamos en Morelia, México, cidade que celebra nestes días os 483 anos da súa fundación. E aínda que levamos meses esperando que chova, no que é xa unha das épocas máis quentes e secas na historia do país, o certo é que toda a auga que necesitamos contrasta co chuvieiro de tempo que caeu dende que a cidade botou a andar, primeiro como Valladolid, e logo como Morelia, en lembranza do heroe da Independencia, José María Morelos e Pavón. Para celebralo, o sábado 18 de maio organizáronse varios concertos de balde no centro. Un cartel que axuntou os ritmos máis bailables da música latina co son da banda norteña de Sinaloa. Pero sen dúbida o prato forte da velada foi Emmanuel, un nome que pode que non diga moito en España, pero que é un emblema da música romántica e do pop latinoamericanos.

No seu libro Escenas de pudor y liviandad (Ed. Grijalbo, 1988), o escritor Carlos Monsiváis referiuse ao concerto que Emmanuel deu en 1986 na sala Metrópolis da Cidade de México, no acomodado sur da capital. Naquel tempo, o cantante arrincaba suspiros a quen se deixaba atrapar polos seus orixinais movementos. Por entón, as letras e os contoneos do cantante daban corpo ao sexenio priísta de Miguel de Lamadrid. Para Monsiváis, Emmanuel encarnaba “la ligazón entre el sentimentalismo de los miembros del Gabinete Económico y el de los clubs de admiradoras”. Agora, case corenta anos despois, un veterano e ben conservado artista, coa voz naturalmente mermada, facía un concerto ao aire libre xunto á impoñente catedral moreliana. Dende alí, detiña uns segundos o concerto para referirse á violencia que arrasaba ao país e lanzaba unha mensaxe na que falaba de Deus, Xesús e da Virxe de Guadalupe. Ogallá que Monsiváis tivera estado alí para comparar os dous concertos da estrela!

Desafortunadamente, Monsiváis non apareceu, e o único que quedou para “facer o paro” (expresión coloquial mexicana que significa ‘axuda’ ou ‘intercesión’) ao seu recordo foi un espido e “güero” (‘louro’) antropólogo, poeta de extranjis, errante fillo da emigración galega que chegou a América, e que agora, ante o totémico cantante, que xa só poñía significado á nostalxia, emocionábase discretamente ante os recordos daquela voz que chegaban soando dende a súa afastada infancia, mentres pensaba no México presente, un país que non deixaba de interpelalo coas súas múltiples expresións e excesos de todo tipo. É máis que probable que para comprender un país como este, para incorporalo e facerse carne con el, un deba asumir esa clase de excesivos contrastes e aprender a escorregarse dende a éxtase sensorial dunha riqueza cultural xigantesca ata o tremor que nos percorre cando nos decatamos, un día si e outro tamén, dos novos corpos que apareceron no centro da “nota vermella” (xénero periodístico adicado aos crimes), pero que podrecen nas marxes da historia, en anacos con claros sinais de tortura.

O propio Monsiváis conxugou aquela pudorosa lixeireza dos seis anos de goberno de Lamadrid e o seu pop-emmanuelismo, co tremor dun presaxio futuro que trocou a imaxe nacional Guadalupana pola contraimaxe ensanguentada da Santa Morte, que tanto veneran os asasinos co fin de salvar o coiro ou, cando menos, de deixar un cadáver dunha peza e non en pedazos metidos en bolsas de lixo. Así foi que o escritor ideou outro título clarividente: Los mil y un velorios (Debate, 2009), no que dá conta dos relatos máis sanguentos que permanecen xunto á historia recente do país e a iso que se deu en chamar —con máis olfacto comercial que reflexivo— “narcocultura”, cuxa banda sonora xa non aposta polas melodías románticas, as facianas anenadas e os movementos felinos, senón máis ben polos “galos” crus e belicosos que saen á escena cargados con cocaína e prata -a do diñeiro e a das balas-, e cos movementos secos que mellor conveñen a un nihilismo desesperado disposto a matar ou morrer por nada, pois como cantaba o lendario cantante de corridos Chalino Sánchez, “pa’ todo el que vive recio se encuentra lista una fosa”.

Neste punto, dá igual que falemos do flamenco-trap de Rosalía, do impostado carisma que amosan os narcos das series e telenovelas, do corrido “tumbado” de Peso Pluma co seu Grammy ou mesmo do chamado estilo “rexional mexicano”, todo acaba convertendo a dor local en ferida nacional e beneficio transnacional

Precisamente, no seu libro Corridos tumbados: bélicos ya somos, bélicos morimos (Ed. Ned, 2024), o profesor José Manuel Valenzuela Arce recolle estas terribles palabras do intérprete sinaloense, ao que de feito “xuraron” de morte no medio dun dos seus concertos e mataron pouco tempo despois. A obra do profesor aborda esa música, cuxa popularidade leva tatuado o triplo percorrido actual das mercadorías culturais, tanto o do seu sentido local como o da súa confusión cos relatos nacionalistas e as mensaxes dun mercado global que lava o rostro do crime a forza de reduccionismos e clichés culturais. Neste punto, dá igual que falemos do flamenco-trap de Rosalía, do impostado carisma que amosan os narcos das series e telenovelas, do corrido “tumbado” de Peso Pluma co seu Grammy ou mesmo do chamado estilo “rexional mexicano”, todo acaba convertendo a dor local en ferida nacional e beneficio transnacional, e facendo que o sangue dos mortos se volva brillo para os vivos e falso resplandor de ouro “cortado” co sangue dos inocentes.

A saída máis simple tende a usar o nacional como pretexto para considerar todo isto, ou ben presentando á nación como o único que temos á man para afrontar os imperativos do capitalismo global, ou ben tentando convencernos de que a súa historia cultural proba que uns países gardan unha maior relación coa violencia que outros. O primeiro converteuse na estratexia predilecta da ultradereita á hora de fabricar confusión e ocultar detrás dese cacarexo oco da nación unha reeditada versión do darwinismo social e unha coartada para o delirio exterminador que mostra o capitalismo criminal dos nosos días. Pensemos nos recentes berros do energúmeno Javier Milei en España, na súa estudada mercadotecnia de anarcocapitalismo gore —con motoserra incluída— e na súa desubicada actitude de psicópata presidencial. O segundo, en cambio, sacrifica a imaxe simplificada e tópica duns países en beneficio doutros, que deste xeito se reafirman na arrogante idea de civilización e desenvolvemento que se teñen feito á medida. En ambos os casos, trafícase cunha visión adulterada da realidade, que toma o local e o nacional como proba dun destino antes que como un proceso histórico que involucra ao capitalismo global —ese que a ultradereita di atacar cando en realidade é o seu berce— no aumento da violencia en todo o mundo e en todos os sectores, dende os delituosos ata os económicos, mediáticos e políticos.

O máis sinxelo é escandalizarse dos masacres perpetrados polos cárteles da droga. O difícil é recoñecer a nosa complicidade co horrendo rumbo das cousas cando devoramos sen inmutarnos unha morbosa serie de HBO

Mentres as mercadorías globais —nas que cabe xa case todo, mafias, cancións e razzias étnico-politicas— desvían de si a sospeita de truculencia, algúns países e os seus rachos internos son utilizados como chibos expiatorios dunha violencia que non podemos limitar de ningún xeito ao crime organizado, senón que se converteu en algo moito maior, nun mal xeneralizado que degrada a política, o xornalismo e a comunicación, aos que converte nunha sucursal da pornografía da imaxe e da súa violenta visibilidade. Neste sentido, o máis sinxelo é escandalizarse dos masacres perpetrados polos cárteles da droga. O difícil é recoñecer a nosa complicidade co horrendo rumbo das cousas cando devoramos sen inmutarnos unha morbosa serie de HBO que fai caixa co despezamento dun cirurxián plástico en Tailandia cometido polo fillo dun popular actor, ou escorregamos nunha pantalla a imaxe do berro cristalizado de miles de nenos palestinos abandonados por un dedo que, resignado a non poder facer nada, só aprendeu descender cada vez máis, como quen fose durmido camiño do inferno.

O antropólogo e historiador Claudio Lomnitz abordou o tema da violencia no caso de México. Así o fixo nos seus dous libros, El tejido social rasgado (Ed. Era, 2022) e Para una teología política del crimen organizado (Ed. Era, 2023), nos que, entre outras cousas, alude ao macabro rexurdir do canibalismo entre grupos do crime organizado. Con todo, o máis salientable é a aterradora pregunta que expón: e se estivera a emerxer outro tipo de Estado cuxa soberanía se reflicte precisamente nese crime totalmente caprichoso que comete o líder criminal? Unha arrepiante posibilidade que, por unha banda, nos leva a pensar na “necropolítica” analizada polo pensador camerunés Achille Mbembe, e, por outra, fainos lembrar a sospeita que historicamente sinalou ao exército como o executor dos desmáns e abusos ordenados ou autorizados polo Estado. Na conciencia de países como México, isto último é algo aínda moi presente (Europa, por desgraza, o esqueceu), con crimes asociados aos sucesivos gobernos de Felipe Calderón e Enrique Peña Nieto -instalados comodamente en Madrid grazas ao favor da ultradereita española- e que recentemente algúns tamén sinalaron con respecto á militarización do país durante a presidencia de Andrés Manuel López Obrador.

Pero mentres a violencia produce os seus mortos nos baldíos rexionais e os conta ou silencia a milleiros nas solipsistas e branqueadas narrativas nacionais, o tráfico de influencias lava as súas mans ensanguentadas nas eiras internacionais e resitúa as consecuencias do tecido social rachado sinalado por Lomnitz nun escenario que vai alén de calquera caso particular, por moi morboso e vendible que sexa. É aí onde as análises do antropólogo mexicano poden completarse con outras. Dende un nivel microcultural, coas que apuntan ao boom comercial das series de narcotraficantes, á conquista “glocal” da música norteña e aos imaxinarios de poder, destrución e morte a través dos cales a ampla gama de narcocorridos acapara as paisaxes sonoras de cidades como Morelia. Dende un macrosocial, coas que vinculan o avance do capitalismo neoliberal cun dispositivo transhumanista que fusiona a violencia planetaria co control tecnolóxico e integral sobre a vida dos individuos e sobre a vida, tout court. É o que sostivo o xornalista e intelectual mexicano, Sergio González Rodríguez, na súa obra Campo de guerra (Anagrama, 2015).

Perante un panorama semellante, nin a violencia pode ser vista como algo alleo á historia concreta dos lugares —o contrario a convirte nunha abstracción— nin tampouco podemos considerala como a expresión exclusiva dun suposto carácter local —algo que só esaxera o relativismo. O chairo incendiado co que Juan Rulfo cifrou metaforicamente unha parte real da violenta historia do México rural —algo que faría tamén Elena Garro na súa impresionante novela Los recuerdos del porvenir (451 Editores, 2011)— convive hoxe cun mundo irreal que pretende negar as propias chamas que o consomen cunha violencia atroz, crecente e global. Non se trata, pois, de negar os particularismos. Como entenderíamos entón que Deus, Cristo e a Morena Guadalupana caiban no concerto dun vello ídolo da canción? Trátase máis ben de integralos nunha historia xeral da violencia neoliberal, sen desentendérmonos tan comodamente dos lazos que os unen aos nosos propios consumos e á agresividade das nosas agónicas relacións sociais. Sexa como for, como metáfora ou nota vermella, o certo é que hoxe unha gran parte de nós camiñamos coma se unha fosa común estivese a esperarnos: así de recia anda a cousa.