AGANTRO
Progreso ou diversidade: desafíos no coidado dos bens comunais

Unha mirada biopolítica sobre o impacto das asimetrías no desenvolvemento de tecnoloxías emerxentes para as diferentes formas de vida no planeta. Os desafíos actuais subliñan a relevancia da construción de marcos de participación e co-deseño dos propios pobos e comunidades.
Agantro_progresoOdiversidade
Foto: Unesco IA Generated CC 4.0.
25 may 2024 18:00

As últimas décadas deixaron evidencias abondo, sobre como o proceso de globalización pon en perigo a supervivencia da diversidade cultural e dos diferentes ecosistemas. Atopámonos, ao longo do planeta, con culturas que se ven enfrontadas ao mesmo dilema: despoxarse do seus modos de vida para non perderen o tren do progreso tecnolóxico, ou esmoreceren en poucas xeracións.

Cómpre, en primeiro lugar que percibamos a relatividade nesa idea de progreso. Claude Lévi-Strauss empregou a metáfora dos trens que se cruzan nunha estación, para describir a relación entre culturas que progresan, nunhas conferencias que lle encargara a UNESCO a mediados do século XX. Para un observador aparente situado na plataforma da estación, hai trens que circulan máis rápido que outros. Para a persoa que viaxa no seu tren, o movemento é aparente. Daquela, veu a sinalar con claridade, non ten sentido pensarmos que haxa culturas superiores a outras, ou que haxa culturas máis evolucionadas que outras. O progreso defínese segundo diferentes parámetros e non nunha única dirección, e só é posible na medida que exista unha diversidade e unha riqueza cultural de partida, que estimule a creatividade e o intercambio entre culturas.

Hai que preservar a necesaria biodiversidade do planeta, a súa riqueza e variedade é o método máis eficiente para a supervivencia

Por iso, o que temos que preservar son estas ou aquelas contribucións ou elementos culturais determinados, sen perder de vista a importancia patrimonial do feito mesmo da diversidade: a diferenza cultural. De igual modo, dende unha óptica global o que hai que preservar é a necesaria biodiversidade do planeta; a súa riqueza e variedade é o método máis eficiente para a supervivencia, e o mellor investimento para mantermos a vida no planeta.

Porén a era da globalización na que transcorren as nosas vidas ten como unha das súas características principais, o predominio hexemónico dunha concepción da economía, orientada á extracción do valor da vida, para a súa maximización da rendibilidade do capital nos mercados financeiros globais.

Nos seus traballos da década dos 70, Michel Foucault comezou a expoñer, un interese renovado por aquelas transformacións nos mecanismos empregados para exercer o poder sobre a vida dos individuos. A biopolítica, termo por el proposto, convertérase nunha tecnoloxía para gobernar que controlaba e regulaba os procesos vitais da poboación tales como: natalidade, enfermidade, sexualidade, reprodución, optimizando as condicións de vida como algo produtivo para o capital.

As externalidades negativas están estreitamente relacionadas coa vida, un exemplo sería a contaminación do aire ou da auga

Se a vida é a base do sistema produtivo, sucede que non se toman en contan os seus límites. Aquelas actividades que producen efectos prexudiciais sobre axentes e ecosistemas diferentes ao causante da actividade, e que non funcionan a través do sistema de prezos, denomínanse en economía externalidades negativas. As externalidades negativas están estreitamente relacionadas coa vida, un exemplo sería a contaminación do aire ou da auga, por parte da industria ou da actividade humana, e apóianse a miúdo en casos nos cales os dereitos de propiedade non están ben definidos, polo que afectan directamente a aquilo que denominamos como bens comunais. Seguimos actuando como se non fóra necesario pagar un prezo polo que é de todos, en aras do progreso dalgunha minoría.

Ao falarmos de bens comunais (ou procomún), como ten sinalado Antonio Lafuente, referímonos a todos aqueles bens que son de todos e non son de ninguén ao mesmo tempo, e que precisamente se fan máis visibles cando están ameazados. Podemos encontrar moitos exemplos ao respecto: o xenoma humano, os bosques, o coñecemento, o aire, a auga, a diversidade cultural, a enerxía, etc.

Garrett Hardin, un ecoloxista norteamericano preocupado por problemas demográficos, publicou na revista Science, no ano 1968, un influente artigo titulado A traxedia dos bens comunais, onde formulaba un dilema clásico ao que nos enfrontamos ao falarmos da xestión dos recursos naturais e, en xeral, dos bens comunais. Ante a necesidade de xestionar un recurso común necesario para a supervivencia dunha comunidade, no seu exemplo os pastos comunais da campiña inglesa, a competencia e a desconfianza entre os usuarios dos pastos provocarían unha explotación individualista dos recursos, que remataría por esgotar a fonte de riqueza comunal co cesamento do beneficio común. A conclusión final á que semella chegar Hardin é que a única alternativa viable de xestión, se non queremos estragar os recursos, é a privatización dos bens comunais.

En 1992 a economista Elinor Ostrom achegou novos argumentos para fundamentar unha perspectiva diferente sobre este problema nun libro que recollía boa parte do traballo da súa vida: O goberno dos bens comúns (Cambridge University Press, 1990). A evolución das institucións de acción colectiva. Ostrom trasladaba o problema da acción depredadora e da sobreexplotación a outros eidos como a pesca ou a xestión da auga. Para ela tamén é evidente que, por exemplo, se varios grupos de pescadores pretenden, asemade, explotar o mesmo caladoiro sen poñer atención aos ciclos naturais de rexeneración, a confluencia dos intereses particulares dos que pretenden obter un sustento con ese recurso, rematarán por esgotar a fonte que lles proporciona un medio de vida. É dicir, cando a explotación do recurso vai alén do límite de resiliencia do ecosistema, o seu esgotamento é paulatino e irreversible.

A construción da confianza participativa

A mesma situación se produce cos cultivos, a masa forestal, a auga ou as fontes de enerxía. Non obstante para Ostrom o escenario non ten por que ser necesariamente tráxico. Por un lado, para poder cooperar na procura dun beneficio compartido, precisamos manter a confianza recíproca no respecto que imos ter polos límites, alén do noso interese egoísta particular; pero ademais, é esencial que existan normas elaboradas mediante a participación común, principios claros de control e de atribución da repartición, para que todos e cada un de nós poidamos sustentar razoablemente as nosas vidas dentro dos límites que os recursos establezan.

A confianza é o marco no que se sustenta a colaboración da intelixencia colectiva. A creación de regulamentos ten que permitir unha axeitada participación na utilización do ben común, e a mellor garantía é a propia construción participada das normas.

As comunidades locais poden buscar un modelo organizativo enfocado ó empoderamento das persoas a través da participación social, ó fomento da autonomía, da responsabilidade e da capacidade de decisión

Nestes desafíos globais, as comunidades locais, poden xerar as súas propias redes de cooperación parar recuperar o protagonismo que lles cómpre para seren actores das súas propias vidas e xerar esa confianza. A pesar de que nalgúns aspectos as tecnoloxías da información e a comunicación escapan a un control democrático, tamén foi posible grazas a elas atopar novos modos de cooperación internacional. O carácter aberto e descentralizado da Internet, como rede de redes, permitiu certa marxe de manobra aos cidadáns para dispoñer de información valiosa e intercambiaren coñecementos e boas prácticas, mesmo producir a súa propia comprensión do mundo grazas a técnicas de aprendizaxe de datos.

No ámbito próximo, as comunidades locais poden buscar un modelo organizativo enfocado ó empoderamento das persoas a través da participación social, ó fomento da autonomía, da responsabilidade e da capacidade de decisión. As persoas con maior capacidade poden asumir como unha tarefa esencial, a xeración de confianza nas propias capacidades da comunidade. A complexidade do mundo no que vivimos fai imprescindible formular os procesos de traballo e de toma de decisións, como desenvolvementos dunha intelixencia colectiva que non estea baseada en xerarquías excluíntes, nin en algoritmos automáticos.

Nese sentido é importante considerar o impacto das asimetrías, que están presentes no desenvolvemento de tecnoloxías emerxentes, coma a IA, no tocante a varios aspectos salientables: aspectos coma a fenda dixital, a participación, os sesgos sociais e metodolóxicos, e tamén os datos importados cos seus sistemas de valores implícitos. O documento da UNESCO: Intelixencia Artificial centrada nos pobos indíxenas (2023), recolleu algunhas recomendacións e iniciativas interesantes no uso de sistemas de IA desde a perspectiva dos pobos indíxenas.

Sabedoría artificial e soberanía epistémica

En termos xerais, falariamos dunha Soberanía dos datos indíxenas que tome en conta as diferentes cosmovisións e epistemoloxías na construción dunha “Sabedoría Artificial”. En lugar de comprendermos a intelixencia como a representación ideal das necesidades tecnolóxicas dunha sociedade cambiante; a sabedoría, en cambio, explicaría mellor ditas necesidades, debido a que se asocia ao benestar, a felicidade e a saúde.

Nalgunha das propostas alí recollidas proponse a creación de sistemas de Sabedoría Artificial que ao aprenderen de experiencias previas, tamén amosen condutas éticas, compasivas e non-nesgadas, que poidan percibir as emocións humanas para axudar ás persoas usuarias na regulación das mesmas e a toma de decisións sabias. Trátase de mudar a perspectiva desde a ameaza que pode supor, por exemplo, a IA xenerativa para a conservación das linguas e das tradicións culturais orais, cara a elementos de consentimento, de participación e de co-deseño dos pobos e comunidades protagonistas. En definitiva, da construción dunha vida en común.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Opinión
Opinión El desafío del siglo: hacia un futuro que nos salve de nosotros mismos
El tic tac del reloj de la muerte nos susurra en el oído. Sobrevivir consistirá en replantear el futuro y nuestro modelo de vida capitalista, racista, patriarcal y ecocida. Tenemos una sola oportunidad.
Bienes comunes
COMUNES URBANOS Katakrak y Koop57 abrirán un nuevo local en Iruñea para impulsar los comunes urbanos
La adquisición busca liberar y sustraer suelo urbano de la especulación inmobiliaria y la presión turística desestacionalizada que afecta a la ciudad.
Bienes comunes
En defensa del común ¡El río es mío! (y tuyo)
Reflexión del escritor jarandillano sobre la gestión del agua de los ríos en España a lo largo de la historia.
Medio ambiente
Medio ambiente Montes comunais en Galiza: á procura de relevo xeracional e dun novo paradigma
Máis de 30 persoas participan nunha xornada interxeracional no Ecolectivo de Vigo para abordar a construcción de comunidades máis inclusivas e adoptar unha visión máis rexenerativa dos montes.
COP29
Crisis climática COP29, la cumbre más crítica en el año en que la Tierra superará los 1,5ºC
Este lunes comienza la XXIX Cumbre sobre el Cambio Climático de las Naciones Unidas, un encuentro clave para frenar un cambio climático que va a hacer que 2024 supere al pasado año como el más cálido de la historia humana.
València
Dana Decenas de miles de personas desbordan València para pedir la dimisión de Carlos Mazón
130.000 personas, según la estimación de la Delegación del gobierno. han salido a la calle para exigirle a Mazón su dimisión y la depuración de responsabilidades por la gestión de la catástrofe de la dana.

Últimas

Crisis climática
Valencia Qué hay detrás de la dana
Las consecuencias del fenómeno meteorológico más extremo del siglo ha causado daños directos a más de 800.000 habitantes.
Memoria histórica
Memoria histórica Agosto de sangre de 1946: pan y queso, la última batalla de los guerrilleros en Torremenga
En 1946, guerrilleros antifranquistas en Torremenga fueron asaltados y muertos; un proyecto actual busca recuperar sus restos y honrar su memoria.
Más noticias
Minería
No a la mina en Cáceres Manifestación histórica contra la mina de Valdeflores
Más de 7.000 personas, según los convocantes, asisten a la manifestación más numerosa realizada hasta la fecha contra la mina de litio proyectada en Valdeflores.
Ayuntamiento de Madrid
Especulación urbanística El Ayuntamiento de Madrid planea la urbanización de Huerta de Mena, el “pulmón verde” de Hortaleza
En esta finca centenaria, que antaño fue espacio de encuentro de la Generación del 27, se construirán desde edificios de oficinas hasta apartamentos turísticos y de co-living.
La vida y ya
La vida y ya Cárcel de mujeres de Ventas
Desde la calle las podías ver por las ventanas, pero mi madre me decía lo que todo el mundo comentaba en el barrio, que si las saludabas te metían adentro con ellas.
Racismo
Racismo La solidaridad antirracista con València recorre las calles de Madrid
VV.AA.
La manifestación 9N vuelve a poner en la agenda social la necesidad de políticas antirracistas que reconozcan el racismo como un problema estructural presente en el ámbito educativo, laboral, sanitario, político, cultural y social.
Infancia
Salud en la infancia Un hospital lleno de colores
Sonrisa Médica, la primera asociación española que llevó los payasos a los quirófanos, cumple 30 años. Hoy celebran que hay más de veinte entidades que prestan este servicio en el país.

Recomendadas

TVG
Medios públicos A folga dos traballadores da TVG contra 15 anos de manipulación e privatización deseñados por Feijóo
Empregados e empregadas da Televisión de Galiza fan un mes de paros parciais tras a primeira externalización de contidos informativos da historia da cadea, convocados por catro do cinco sindicatos con representación.
Medio ambiente
Ecoloxismo Así gañou un pobo á expansión eólica: A Groba contra as multinacionais enerxéticas
Activistas do Instituto de Estudos Miñoráns e da asociación SOS Serra da Groba reflexionan sobre as súas recentes vitorias xudiciais fronte as empresas promotoras de parques eólicos na zona do Val Miñor (Pontevedra)
Fronteras
Tijuana “Se viene una pesadilla”, así han vivido la victoria de Trump en los centros de migrantes de Tijuana
En el Espacio Migrante de Tijuana, a unos pocos kilómetros de la frontera, se reúnen personas en busca de esperanza. Algunas de ellas huyen de sus maltratadores, muchas ahogaron un grito desesperado cuando vieron que Trump ganaba las elecciones.