Cine
“Ulertu nahi nuen trantsizio garaia, zein gogorra izan zen nire gurasoentzat eta haien mugimenduarentzat”

Irati Gorostidi Agirretxe (Eguesibar, 1988) zinema eta arte bisualaren arteko esparruan dabilen sortzaile bat da, memoria historikoaren eta komunitate esperientzien irakurketatik abiatuta gaur egungo ikuspegia eraikitzen duena. Langile borrokak, utopiaren arrastoak, kontraesan politikoak eta garaiko testigantza intimoak gurutzatzen dira bere lanetan, fikzioaren eta dokumentalaren arteko eremu lausoan.

Contadores, San Simón 62, Unicornio edo Pasaia bitartean bezalako lanen ondoren, bere lehen film luzea, Aro berria, azaroaren 28an estreinatzekotan da, 80eko hamarkadako esperientzia komunalen eta desira politikoen hariari tiraka. Tabakaleran aurkeztu berri duen Arcoíris 82 erakusketak, bestalde, zinemaren eta artxiboaren arteko elkarrizketa berriak ireki ditu.

Lehenik eta behin, zorionak filmak izan duen harreragatik eta jasotako aipamen bereziagatik.
Eskerrik asko. Egia esan, ez nuen espero. Lagun batzuekin Alde Zaharrean nengoen eta han jaso nuen albistea lagun baten amak bidalitako mezu bati esker. Oso bereziak izan dira egun hauek. Orain urtebete filma grabatzen ari ginen eta niretzat lantalde ia osoarekin elkartzeko eta ospatzeko aukera izan da.

Hau zure lehenengo lan luzea da. Baina aurretik zuzendutako bi laburmetrailen —San Simón 62 (2022) eta Contadores (2023)— jarraipen bezala ulertu daiteke Aro Berria.
Bai, horrela da. Aurretik zuzendutako Unicornio (2021) ere uler daiteke unibertso beraren barnean. Filma hartako protagonistaren izena Aro Berriako protagonistaren izen bera da. Ni garai hartan jada ari nintzen lan luze honetan pentsatzen, baina oraindik ez nekien zein forma eman nion, nondik bideratu nuen. Unicornio nire fikziozko lehen lana izan zen eta estilistikoki, bai moduen bai lengoaiaren aldetik, bilaketa prozesu batean murgilduta nengoen. Zentzu horretan, hiru lan horiek oso garrantzitsuak izan dira.

San Simón 62 enkargu bat izan zen, Punto de vista festibalaren X films sailean parte hartzeko gonbitearen ondoren sortu zen. Orduan Mirari Echávarri lagunarekin lan egin nuen filmaren sorkuntzan eta ikerketa prozesuan, haren gurasoak ere ibili baitziren Arcoiris komunitateko ikastaroetan. Artxiboko materiala —argazkiak, etab.— ikertzen hasi ginen eta hori oso garrantzitsua izan da pelikula egiteko.

Contadores film laburraren hasieran agertzen da, ia-ia remake bat bezala. Hori ekoizlearen —Leire Apellaniz— estrategia bat izan zen. Proiektu luzeari ekin aurretik zerbait laburragoa egitea proposatu zidan, horrela lantaldea eta lan metodologia garatzen hasteko.

Zure lanetan fikzioaren eta dokumentalaren arteko muga oso lausoa da. Nolakoa da ikerketa prozesua eta nola uztartzen duzu hori filman?
Ni Arte Ederretatik nator eta nire formakuntza hortik dator. Nire arreta, emaitzain baino, prozesuan dago. Niri asko interesatzen zait bilaketa prozesua, horrek nora eramango nauen arduratu gabe. Ahalik eta irekien egiten saiatzen naiz. Dokumental batean errazagoa da horrelako lan metodologiak erabiltzea eta errealitatean gertatzen denari hurbiltzea. Fikzioan ez da horrela, baina interesgarria iruditzen zait modu horretan hurbiltzea.

“Ikusi nuen aukera bat Euskal Herria 80. hamarkadan beste ikuspuntu batetik lantzeko”

Ez nekien nora helduko nintzen, baina oso argi nuen nondik abiatu nahi nuen. Orain urte batzuk nire amari galdetu nion Arcoiris komunitateagatik eta elkarrizketa hura grabagailua bat eskuan egin nuen. Beraz, han bazen intentzio bat. Aitari ere galdetu nion komunitateari buruz eta liburu bat eman zidan zeinetan komunitatearen argazki batzuk zeuden. Argazki horiek zerbait misteriotsua eta kitzikagarria zuten. Jendea ageri zen karpa baten barruan trantze egoeran, erdi biluzik eta izerditan. Irudi horiek niretzat abiapuntu bat izan ziren: galdera asko etorri zitzaizkidan, baina baita ere ikusi nuen aukera bat aro hori —Euskal Herria 80. hamarkadan— beste ikuspuntu batetik lantzeko.

Esperientzia komunal horiek oso ohikoak ziren garai hartan, baita Euskal Herrian ere. Nola egin duzu istorio pertsonal batetik abiatuz historia kolektibo bati buruz hitz egiteko?
Hasiera batetan nire asmoa ez zen inondik inora nire familiaren historia kontatzea. Are gehiago, hasiera batean ez nuen uste Arcoiris komunitatearen historia kontatu behar nuenik. Berez, nire gurasoak ez daude filman isladatu modu zuzenean. Komunitate anonimo bati buruz hitz egin nahi nuen. Baina oso ebidentea da, ikerketa komunitate horretan zentratu baitugu.

Nire interesa nire biografiatik haratago zegoen. Komunitate hori beste bide batzuetatik ezagutu izan banu, nire arreta piztu zuen bai edo bai. Duen interesa oso zabala da. Horregatik elkarrizketa asko egin ditut lan honentzat, lehenak 2016koak. Lanean hasi nintzenean, handik igaro ziren pertsona asko hurbildu zitzaizkidan haien bizipenen berri emateko. Baina iturri aberatsena publikazioetatik lortu dut, komunitate hartan inprenta bat zutelako eta antolatzen zituzten ikastaroei buruzko informazio ugari dago, hori baitzen haien diru iturri nagusia. Argazkiak ere asko dira erabili ditudanak. 1982an liburu bat kaleratu zen esperientzia horren inguruan, komunitate hartako bizimodua zabaltzeko. Han bizi ziren guztien deskribapen bat dago. Hori bai, garai hartan nire gurasoak oraindik ez ziren hor bizi. Horregatik esaten dut nire gurasoen bizipen pertsonaletatik haratago doan kontakizun bat dela.

Aurreko lanetan kolektiboa oso presente egon da: langile borroka, mugimendu autonomoa, esperientzia komunalak, etab. Garai hartako memoria berreskuratzeko etengabeko saiakera da zurea. Zer nolako gogoeta piztu nahi duzu zure lanekin?
Komunitatea nola ulertzen dugun interesatzen zait. Hori da kezkak sortaratzen dizkidanak, baita nire inguruan ere. Contadores lanean, edo Aro Berria filmaren hasieran, islatu izan nahi dut langile mugimendua, batez ere mugimendu autonomoa. Oso garrantzitsua izan zen Gipuzkoan eta uste dut ez garela konsziente. Oso mugimendu saretu eta zabala zen, oso herrikoia. Ulertu nahi nuen garai haiek, trantsizio politikoarenak batez ere, zein gogorrak izan ziren nire gurasoentzat eta mugimendu asanbleario hartan zeudenentzat. Langile mugimendu autonomoak zuen indarra eta presentzia galdu zen langile mugimenduaren zati garrantzitsu bat instituzionalizatu zenean. Desmobilizazio handia gertatu zen.

“Langile mugimendu autonomoak zuen indarra eta presentzia galdu zen langile mugimenduaren zati garrantzitsu bat instituzionalizatu zenean"

Bestetik, mugimendu haren bestelakoadierazpenak mahai gainean jarri nahi nituen. Ez zen soilik fabrikara edo tailerrera mugatzen zen zerbait, bizitzako esparru asko —sexua, familia, harreman sozialak, etab.— zalantzan jarri zituzten. Hori ere haien borrokaren parte izan zen. Lan intelektual handia egin zuten horren inguruan. Talka handi bat sortu zuen horrek, gizartean zein langile mugimenduan. Horregatik jo zuten horrelako esperientzia komunitarioetara. Gizartearen mandatu haietako asko hautsi zituzten eta gaur egunera heldu dira. Uste dut nolabaiteko erantzunkizuna dugula horrekiko.

Urolan Gerra-Aundiko esperientzia dugu. Langile mugimendutik, eta mugimendu autonomotik sortutako esperientzia komunal bat izan zen. Baina han ibili zirenak eta horrelako hausnarketak egiten zituztenak gutxiengoa ziren langile mugimenduaren artean. Agian Italian bai eman zela lanarekiko eta konbentzio sozialekiko arbuioa, baina gurean ez zen hain ohikoa.
Bai, horrela izan zen. Pelikulan irudikatzen da Contadores-eko langile komite hori. Bidebietan zegoen fabrika bat zen eta ur-kontagailuak ekoizten zituzten. Komite hartan nire ama egon zen eta haren lagun batzuk ere. Haiek enfasi handia egiten zuten gai horietan eta beti saiatzen ziren gai horiek asanbladetan eztabaidatzen. Ez hainbeste fabrikan, hor oso zaila baitzen, baizik eta komiteetan. Hor ere oso bereziak ziren, hain justu horrelako gaiak plazaratzen zituztelako eta horien inguruan hausnartu nahi zutelako. Hori bai, beste hainbat lekutan horrelako eztabaidak sortu ziren. Autonomiari buruz hitz egiten dugunean burura datorkigun lehenengo lekua Italia da eta hemengo borrokek ahanztura bezalako zerbaitetan murgildu dira. Horregatik egin zait interesgarria langile mugimendua ikuspuntu horretatik tratatzea.

Espazio horietan kontraesanak sortu ziren eta zuk horiek islatu nahi izan dituzu.
Aro Berrian bi espazio agertzen dira: langile mugimendu autonomoa eta elkarbizitza esperientzia komunalak. Baina Arcoiris komunitatea ez zen jaio mugimendu autonomotik. Hori gazte talde batek hasi zuen, Donostian yoga eskola bat zutenak eta Indian ibilitakoak zirenak. Haiek idatzitako testuak irakurrita loturak egin daitezke ideologia libertario edo autonomo batekin, baina ez dago lotura zuzenik. Beste gauza bat da filmako protagonistek ibilbide hori egin izana eta nik uste horrek zentzu handia duela.

“Nire gurasoak bilaketa horretan zeuden, baina oso dezepzionatuta bukatu zuten. Hortik gaur egun bizi dugun zinismo egoerara heldu gara.”

Pelikulak ez ditu erakusten esperientzia horiek inolako soluzio bezala. Nire gurasoek oso iritzi kritikoa zuten komunitate horrekiko, baita haren funtzionamenduarekiko. Oso garrantzitsua zen niretzat hori islatzea, nola protagonistak zalantza asko dituen komunitatearekiko eta oso eszeptikoa den funtzionamenduarekiko. Nire gurasoak bilaketa horretan zeuden, baina oso dezepzionatuta bukatu zuten. Hortik gaur egun bizi dugun zinismo egoerara heldu gara.

Esperientzia horiei kritika asko egin zaizkie espazio militante eta ideologizatuetatik. Klase ertaineko kideentzako utopia simulakro bat bezala definitu izan dituzte batzuek. Ez zuten inolaz ere kapitalismoaren estrukturengan eragiten. Mark Fisher, adibidez, oso kritikoa izan zen, baina hark hil aurretik idatzitakoari erreparatzen badiogu, badirudi irakaspen positiboak ere atera daitezkela esperientzia komunal haietatik.
Horrela ikusten dut nik ere. Nire gurasoek, hala ere, oso inozenteak izan zirela uste dute, egiten zutenaren dimentsioa oso txikia zelako. Baina niretzat balioa du saiakera horrek. Jarrera zinikoa izateak ez du ezer konponduko. Saiatu behar gara alternatibak bilatzen.

“Jarrera zinikoa izateak ez du ezer konponduko. Saiatu behar gara alternatibak bilatzen”

Aro historikoarekin oso lotuta dago. Bazirudien langile mugimenduak iraultza egin behar zuela, demokrazia parlamentarioa iritsi zen eta ez zen inolako hausturarik eman.
Horrek sortu zuen zinismoaren aurrean mugitu beharra dagoela uste dut, bilaketa bat egin. Bizitza jasangarriagoa egiteko bada ere.

Pelikularekin batera erakusketa bat antolatu duzu.
Pelikulatik kanpo geratu den materialarekin egina dago neurri handi batean. Dokumentazio lanaz gain, esperientzia sentsorial bat ere sortu nahi nuen katarsi kolektiboa bultzatu dezaketen irudi eta soinuekin. Komunitate haietako kurtsoetan parte hartu zutenek diktadura pean hazi ziren. Errepresio horrek utzi zituen markak gainetik kentzea bilatzen zuten karpa erraldoi baten azpian egindako ariketen bidez. Hori transmititu nahi nuen.

Zirrikiturik dago gaur egun katarsi kolektiborako?
Bai, noski. Agian ez dira hain popularrak, baina egon badaude.