Desastres ambientales
Mil quilómetros por un desastre: dúas mulleres cruzan o Estado por unha máquina única para limpar pellets

O 8 de decembro de 2023 un buque chamado Toconao arroxou ao Atlántico seis colectores de mercadorías, a 80 quilómetros fronte á costa portuguesa de Viana Do Castelo. Poucos días despois, chegaron masivamente á Praia do Vilar (A Coruña) miles de bólas de plástico chamadas pellets, pero a principio de ano xa estaban na Ría de Muros e Noia. Sacudidas pola gravidade do asunto, nos últimos días das vacacións de Nadal, Natàlia Oriol e Èlia Planas estaban ao corrente do aumento da catástrofe nesta zona grazas ás primeiras fotos realizadas por unha amiga residente na ría afectada. Así que o primeiro día de volta ao traballo, tras a fin de semana de Reis, dedicáronse a un plan de acción: preparar todo nunha furgoneta e saír desde Barcelona con rumbo a Muros. Dous días de viaxe e 1.200 quilómetros para chegar ás praias afectadas e porse a recoller pellets”.

A Xunta encarga a unha empresa de márketing vinculada ao PP parte da limpeza dos pellets

VV.AA.

Desastres ambientales

Desastre na costa A Xunta encarga a unha empresa de márketing vinculada ao PP parte da limpeza dos pellets

VV.AA.

Unha investigación d'O Salto Galiza en base ao achado de audios da empresa, ao histórico de contratos da Xunta e ao relato de testemuñas, revela como o Goberno galego encargou á empresa Silman 97 parte da loxística contra a contaminación.

Contaminación A Xunta ocultou a información da vertedura de microplásticos durante días a institucións e o sector pesqueiro

“Ao ver que os cidadáns e cidadás de Galiza facían un chamamento a que voluntarios de todas partes acudisen a axudar, non dubidamos nin un momento a vir”, explica Natàlia Oriol. “Porque ademais tiñamos algo moi especial que achegar: unha máquina limpadora que non ten ninguén, prestada pola organización Good Karma”. Porque o caso destas dúas barcelonesas non é tan improvisado: saben moi ben o que supón a contaminación de plásticos en praias e litorais, grazas ao seu traballo na ONG PlasticFREEwave, fundada por unha das dúas viaxeiras: Èlia Planas, avogada e educadora ambiental. Esta organización creada en 2019 estivo até agora traballando no litoral mediterráneo “co obxectivo de concienciar á poboación, desde pequenos a adultos, sobre a grave contaminación de plásticos que existe en mares e océanos”. Pero malia levar catro anos en activo xamais se enfrontaron a unha crise similar.

“O que fixemos en toda a viaxe desde Barcelona foi chamar a escolas da zona para proporlles estas recollidas”, profundan Natàlia e Èlia. “A aceptación era boa, pero en canto o Concello de Muros empezou a comunicar que os pellets eran tóxicos, as escolas fóronse retirando de participar na recollida cos alumnos”. Este era un dos obxectivos da viaxe, educar con obradoiros de recollida, grazas tamén a poder usar unha máquina que filtra a area separando as bólas de plástico. O problema é que este dispositivo nunca se utilizou en praias galegas, húmidas e espesas. Ademais, nada máis chegar o mércores á praia de Lariños, unha das máis afectadas pola invasión de pellets, o clima era chuvioso e impedía peneirar os plásticos. Tocoulles estrearse recollendo a man, unha a unha, as bólas, tal e como estaban a facer un pequeno grupo de persoas que acudiran a pesar do mal tempo. “A separación dos pellets é complicada porque nos levamos tamén algas e outros elementos naturais como anacos de mexillóns, caracolas, tronquitos de madeira, ou plantas mariñas. E non hai só pellets, senón microplásticos e plásticos máis grandes, ademais de ovos de manta raia enormes (no mediterráneo son moito máis pequenos), ovos de quenlla e raíces de alga kelp”.

Mobilizarse para axudar foi, como en tantas ocasións, un berro en cadea que foi multiplicándose cada día que pasaba, sen dúbida alimentado pola necesidade de impacto emocional das redes sociais, e o sensacionalismo morboso dalgúns medios de comunicación. Con todo, nas primeiras horas de traballo solidario na zona de impacto, danse conta que soamente son un grupiño minúsculo. A primeira gran frustración é non poder usar a súa máquina e non poder montar as accións escolares coordinadas que pretendían. “Nós queriamos achegar que contamos cun seguro que os voluntarios de aquí quizais non tiñan para organizar un voluntariado masivo”, explica Èlia como fundadora de PlasticFREEwave. “Para dar ás escolas a protección que necesitaban, e ofrecer tamén o material que usamos, e traballar todos os días a lume de biqueira”, engade. Pero só puideron mover un pequeno grupo a primeira tarde, ningunha escola polo medo aos tóxicos e outra convocatoria colaborando cunha organización da zona.

A primeira análise científica dos pélets revela substancias que o informe encargado pola Xunta ocultou

Javier H. Rodríguez

Desastres ambientales

Desastre na costa A primeira análise científica dos pélets revela substancias que o informe encargado pola Xunta ocultou

Javier H. Rodríguez

Os resultados analíticos ratifican a presenza maioritaria de Tinuvin (UV622), un estabilizante de luz ultravioleta, e doutras 14 sustancias. O traballo saíu do grupo de investigación de Química Analítica Aplicada da Universidade da Coruña.

Toxicidad, aditivos y negacionismo ¿Son tóxicos los pellets vertidos en Galiza?

Como axudar sen empeorar?

Unha vez máis, tanto polas autoridades como as organizacións máis expertas, a idea de lanzarse a colaborar someteuse a matices, polo impacto e os riscos que poden carrexar unha chegada e acción descontroladas. “Nós xa temos unha formación para recoller plásticos e microplásticos, e que se ten que facer cando estás nunha zona protexida como as que hai aquí”, puntualiza Èlia Planas. “Pero tamén hai que ser moi coidadosos en detalles como as pisadas, porque cada pisada que fagas estás a afundir o pellet, e se vas con cans deberíase avisar que os animais non deben pisar pola praia, porque van correndo, moven o pellet e afúndeno. Por exemplo, cun grupo de escola os nenos móvense en fila para non moverse libremente por outras zonas”.

Se cadra debería de facerse, en xeral ou ante unha situación movilizadora como esta, un protocolo sinxelo para que todos os voluntarios saiban como actuar nas zonas afectadas, sen empeorar a acción polo seu descoñecemento. Estase mesmo falando de ofrecer unha formación exprés para os voluntarios desta emerxencia. Pero, Cales serían as medidas esenciais? Responde Èlia: “O primeiro ir protexido: levar sempre luvas e non tocar nunca coas mans ese material; logo, moi importante non ir ás toas e mirar como se atopan eses residuos, porque normalmente a marea vai xerando unhas liñas, e hai que tentar non pisalos, ir facendo unha acción coordinada, como varrendo; non esquecer que van aparecer máis residuos, pegados ao pellet, porque nós acabamos con rastros de chapapote nas luvas e a roupa; outra cousa importante é non tirar os residuos en calquera lugar, hai que avisar ao concello que corresponda e informar de que se deixan uns sacos xuntos aos colectores de lixos, por exemplo”.

Na actualidade xa existen precedentes mesmo máis graves que o de Galiza, como os de Suecia, Suráfrica ou a enorme vertedura de Sri Lanka en 2021. Por toda esa experiencia sábese que o que acaba de empezar, esta vertedura de plásticos e o seu goteo en praias e litorais, pode continuar durante anos. “E non se van quitar do todo”, puntualiza Natàlia, “porque agora mesmo estivemos recollendo pellets antigos, amarelos, doutra remesa, e por isto mesmo é esencial que haxa unha coordinación continua dos voluntarios”.

A crúa realidade nas mans do voluntariado

Segundo avanzan as horas, os ataques entre administracións, as acusacións, as análises improvisadas e as torpezas científicas foron sucedéndose. Pero xa se admitiu a categoría de “desastre ambiental” e mobilizáronse recursos: até un submarino. A pé de rúa, ou máis ben de praia, a experiencia destas dúas activistas ben pode ser unha ducha alternativa, de augas frías e quentes, ilusión e desesperanza. Á vez que aprendizaxes que deberían de servir para os seguintes voluntarios que, sen dúbida, irán chegando nos próximos días. “De camiño para Galiza iamos ilusionadas e esperanzadas de poder contribuír coa nosa máquina”, comenta Èlia, “pero unha vez na praia vimos como se comportaba a area mollada, que nos impedía usar a nosa máquina porque se creaba unha pasta de algas e area e outros materiais que impedía tamizar” Cambiamos de técnica grazas ao aprendido por un grupo local que levaba días limpando cunhas mallas, e ao final acabamos recollendo bolitas unha a unha, porque é moi difícil!”. Entón, a gran pregunta: Que fai falta de verdade? ?O que poidas, como poidas, e o que teñas máis a man”, recoñecen as dúas con frustración. “Non hai unha solución especial que o vaia a curar todo. Porque por exemplo se se utilizan grandes redes na auga, levas peixes e de todo, estragando aínda máis o ecosistema mariño. Agora xa está estendido, tíñase que facer xusto no momento da vertedura, pero agora non queda outra que recoller bóla a bóla, sabendo que millóns de pellets van quedar no océano e as praias durante moitos anos” advirte Èlia Planas, fundadora desta pequena organización que soamente emprega a elas dúas e unha persoa de comunicación en Barcelona.

Segundo contan desde Muros, en varias conversacións telefónicas, o segundo día de acción na praia viuse moi dificultada por algo peor que o clima. A chegada de numerosos equipos de televisión, estatais e nacionais, en busca de imaxes e testemuños impactantes. Xusto cando as condicións do tempo deran unha tregua para usar a súa máquina Trommel de filtrado. Pero tamén continua o goteo de voluntarios locais que acoden a limpar, con quen aprenden que toda comparación é odiosa. Esta crise é peor que a do Prestige: “Para a xente é máis grave esta vertedura de pellets que o chapapote. Era como máis gratificante quitar paladas de petróleo que cincuenta pellets en tres horas” resume Natàlia.

Outro aspecto que se está evitando é a incidencia que esta marea vai ter no consumo de peixes e mariscos da zona, porque a experiencia doutros desastres con pellets é que os animais os acabaron inxerindo porque os confunden con alimento. “O tema está aquí”, afirma Planas. “Eu creo que non se anunciou antes porque chegaba Nadal, cando se consome marisco e produtos que veñen da costa galega e cantábrica. Se se comunicase habería perdas porque a xente deixaría de comprar”. Nestes días, o Conselleiro de Mar da Xunta de Galiza, Alfonso Villares, afirmaba precisamente que "estamos a prexudicar moito ao sector e non estamos a ser reais, porque non se se algún cidadán cómese todos os sistemas dixestivos do peixe, eu trato de separar o sistema dixestivo?. As dúas activistas catalás reaccionan cunhas risas e a propia Èlia explica con calma: “O que non sabe é que esas boliñas fan como de esponxas e van absorbendo todos os tóxicos que hai no mar, e transmítese ao tecido do peixe, aínda que non te comas o estómago”.

O venres pola tarde, as dúas activistas inician o seu longo regreso cara a Barcelona. A sensación de frustración e depresión vai crecendo por horas, a pesar dos momentos de xenerosidade e compañeirismo vividos, por exemplo cos seus anfitrións Nati e Marcos, que lles deron comida, cama, e tamén recolleron na praia, a pesar de ter un bebé. Vólvense con dúas impresións complementarias. Para Natàlia supuxo un impacto emocional: “Hai anos que me dedico ao activismo. Teño unha necesidade vital de axudar á natureza e, abrigo, aos animais. Pero, despois de vivir experiencias como estas, creo que a miña eu máis freudiano tamén busca, entre tanto desastre, volver confiar no ser humano. Quero atopar algún indicio de luz na nosa especie. Pero, ao final, sempre acabo igual... decepcionada e con nula confianza en nós e reafírmome na idea de que somos a peor especie que existe na face deste marabilloso mundo”.

O resumo da viaxe e a contribución para Élia é tamén unha folla de ruta: “Como fundadora da asociación lévome unha aprendizaxe en relación a que a poboación descoñece moitísimo o que son os pellets, un material básico para crear calquera produto de plástico. E, por mor desta experiencia, imos engadir nas nosas charlas (tanto en empresas como en escolas) máis información sobre que son e o impacto que pode xerar, como a vertedura que houbo en Galiza. Ademais, e aínda que levo tempo pensándoo, esta experiencia fíxome pensar que seria necesario abrir novas liñas de traballo noutras zonas de España porque nos demos conta de que hai moito descoñecemento sobre a contaminación por plásticos na sociedade”.