Literatura
Da Sección Feminina do franquismo ao Cancioneiro Popular Galego: o pobo é quen canta e baila

As cantareiras protagonizarán o Día das Letras Galegas de 2025. Beatriz Busto e Richi Casás fálannos delas, de Dorothé Schubarth, do Cancioneiro Popular Galego e da dificultade de acceder aos arquivos sonoros que conservan as súas voces.
Letras galegas 25 noelia - 4
Teresa, Prudencia, Manuela e Adela en Mens (1982). Fonte: Fondo da Agrupación Folclórica Aturuxo. Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade (APOI) do Museo do Pobo Galego. Imaxe extraída da páxina web da Real Academia Galega.
29 dic 2024 05:30

Adolfina e Rosa Casás Rama (Cerceda), Eva Castiñeira (Muxía), Prudencia e Asunción Garrido Ameijende e mais Manuela Lema Villar —as tres Pandereteiras de Mens (Malpica de Bergantiños)— serán as cantareiras que a Real Academia Galega homenaxeará o vindeiro 17 de maio no Día das Letras Galegas 2025. Sumaremos os seus nomes ás tan só seis mulleres que recibiron este galardón con anterioridade desde 1963.

“Entendo que este premio é para todas as cantareiras que houbo e que haberá, personalizárono nestas figuras como podían facelo noutras”, asenta o músico Richi Casás, familiar de Adolfina e Rosa Casás (neto de Rosa e sobriño de Adolfina) e autor do libro Fuliada na Vila (aCentral Folque, 2020). Casás lémbraas cantando e tocando arredor da mesa: “Non tiñan pandeireta e prato como instrumentos fixos, tocaban o que había, ás veces era unha cunca ou o testo dunha pota”. O que si recorda perfectamente é que a maxia acontecía despois do café, sobre todo polas noites: “As cadeiras poñíanse arredor tomando o escenario dunha foliada e no medio as veciñas e os veciños bailaban e elas comezaban a cantar, estas son as primeiras foliadas que lembro antes de saber que se chamaban foliadas”, sentencia.

“Entendo que este premio é para todas as cantareiras que houbo e que haberá, personalizárono nestas figuras como podían facelo noutras”, di Richi Casás.

“A nova é boa para o colectivo e para o recoñecemento de fórmulas creativas tanto musicais como neste caso literarias ou líricas”, afirma a investigadora e profesora Beatriz Busto Miramontes, autora da obra Pandereteiras de Mens (aCentral Folque, 2021). “A idea é poñer de relevancia que outros modelos de creación son posibles e igualmente importantes, forman parte de nós, e que se amosan de xeito popular, colectivo e femenino”. Para Busto este recoñecemento supón un cambio de paradigma sobre outros modelos de creación posibles que non se vían representados.

Letras galegas 25 noelia - 2
Rosa Casás e o seu neto Richi Casás de fuliada na Vila da Igrexa no verán de 2002. Arquivo familiar de Richi Casás.

Con todo, implica un modelo que ter que ver coa literatura escrita, non coa literatura oral. “Os criterios para o recoñecemento son moi determinados: que sexan persoas concretas, recoñecibles, que leven mortas máis de dez anos, é dicir, é necesario que se cumpran unha serie de criterios que son válidos e facilmente aplicables a un paradigma de literatura formal escrita pero non son aplicables a un paradigma de literatura oral. No caso das de Mens elas a priori foron cinco, mais ás veces foron máis e inclusive ás veces menos (ou inclusive en conxunto con algún fillo seu), e no caso do Día das Letras só vemos recoñecidas ás tres que hai máis dunha década que finaron... Eu como investigadora das de Mens non podo estar a favor de que non se recoñeza á colectividade enteira, e esa colectividade era aberta, dinámica, colectiva e solidaria. Se ben, hai que entender que o feito de que figuren só tres, ten que ver co feito innegable de que, ata este momento, o Día das Letras Galegas ten sido un recoñecemento univocamente ligado ao recoñecemento da autoría literaria individual e ese criterio non é aplicable, con coherencia e sen conflito, ao feito da creación colectiva. En resumo, a intención é boa e o recoñecemento único”.

Tal e como defende a investigadora, esta mención pode funcionar como alicerce para que veñan moitas máis relacionadas coa creación colectiva, lírica, de mulleres e popular que sirva como altofalante de tantas outras sen libros dedicados a elas, como acontece no caso de Eva Castiñeira, unha das persoas homenaxeadas e cuxa investigación fica pendente de realizarse, entre tantas outras.

Beatriz Busto: “No caso das de Mens elas a priori foron cinco, mais ás veces foron máis e inclusive ás veces menos e no caso do Día das Letras só vemos recoñecidas ás tres que hai máis dunha década que finaron”

Labregas, vellas, veciñas e bailadoras

Prudencia e Asunción Garrido Ameijende, Manuela Lema Villar, canda Adela Rey Torrado e Teresa Lema Varela, as coñecidas como Pandereteiras de Mens, quen as atopou primeiro foi a Sección Feminina de Falange Española a través dos Coros y Danzas. “Cando falamos de atopar ou descubrir falamos da perspectiva que a Sección Femenina neste caso, ou Manuel Cajaraville despois, aplicaron sobre as de Mens”, sinala Busto.

En palabras da profesora “as de Mens foron cinco mulleres que sendo labregas e xa de avanzada idade (algunha viúva, xa con netas e bisnetas) subiron aos palcos enunciando por primeira vez no espazo público que o noso territorio estaba repleto de bailadoras, cantadoras, tocadoras: facilitadoras, transmisoras e creadoras do nosa oralidade máis intrínseca. Ao fin, as cantareiras érano para facer comunidade e esa comunidade, facíase bailando, é dicir, así se procuraba ocio social e así se fortalecían os lazos do común. Desa necesidade tan humana de divertirse e de relacionarse xorde a musicalidade xa que, efectivamente para poder bailar, alguén ten que facer música”.

Labregas, vellas, bailadoras e tamén veciñas. “O que facían as de Mens era desviarse do que se supoñía que tiñan que facer unhas mulleres da súa idade e da súa condición: quedar na casa”, advirte Busto. “Pero elas, lonxe daquilo que lles era propio, decidiron andar polos palcos coas súas zapatillas, a súa roupa, poñendo un mantón de cachemir por riba para dar esa estética uniforme de grupo folclórico; pois foi o universo do folclore urbano o que propiciou e lexitimou esa actividade pero tamén foron elas as que utilizaron a estrutura folclórica para actuar en palcos cantando o que era seu, ou para ir ver aos veciños de Mens a Bos Aires de paso que ían cantar con Aturuxo. Foi unha especie de utilidade mutua”.

Beatriz Busto: “As de Mens foron cinco mulleres que sendo labregas e xa de avanzada idade subiron aos palcos enunciando por primeira vez no espazo público que o noso territorio estaba repleto de bailadoras, cantadoras, tocadoras”

Dorothé Schubarth e o Cancioneiro Popular Galego

Cando Richi Casás entrou no conservatorio Superior de Música da Coruña descubriu que alí non se estudaba nada do que sucedía na casa da avoa Rosa en Cerceda, alí non había foliadas nin veciñanza a converter nun instrumento calquera utensilio que caia nas mans. No ano 2015 accedeu ás gravacións do Cancioneiro Popular Galego e todo mudou. “No Arquivo Sonoro de Galicia puiden escoitar as voces de Rosa e Adolfina de novo, foi moi emocionante volvelas ouvir, porque nós na casa non conservamos ningunha gravación delas”, confesa, ao que engade que tamén sentiu decepción ao non poder levar esas gravacións para a casa, xa que “o Arquivo ten unha política moi severa e iso obrigoume a conseguir a sinatura de Dorothé Schubarth”. Foi nese instante cando o neto de Rosa Casás coñeceu á musicóloga suíza Dorothé Schubarth, autora do Cancioneiro Popular Galego.

Letras galegas 25 noelia - 3
Adolfina e Rosa Casás na Vila da Igrexa (Cerceda) retratadas por Dorothé Schubarth. Fonte: Fondo Schubarth-Santamarina. Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade (APOI) do Museo do Pobo Galego. Imaxe extraída da páxina web da Real Academia Galega.

Schubarth regresou á casa onde anos atrás gravara a Rosa e Adolfina, esta vez para recoller á tía e ao tío de Richi Casás. “Nós armámoslle unha festa, puxemos pinchos e todo pero ela viña a traballar, sacou o caderno e a gravadora e fixo moitas fotos de meu tío e de miña tía ese día”, explica. “Dorothé Schubarth foi a primeira que fixo un traballo específico con todas as letras e as  melodías, un traballo de clasificación que puxo en relación a música tradicional galega co resto do mundo. Ela estaba alí dentro, e quedou alí para que as xeracións que estamos agora desfrutando do Cancioneiro e poidamos coñecer a esa xeración das avoas que están ao outro lado do túnel, as avoas que sabían cantar e que non nos transmitiron aos netos directamente, pero si grazas a outras persoas xenerosas como Dorothé que doaron ese traballo. Díxonos que a súa vida estaba dentro dese Cancioneiro”.

Richi Casás: “Dorothé Schubarth foi a primeira que fixo un traballo específico con todas as letras e as melodías, un traballo de clasificación que puxo en relación a música tradicional galega co resto do mundo”

A conservación nos arquivos e o difícil acceso

O inmenso valor que posúen compilacións e recollidas colectivas como o Cancioneiro Popular Galego é difícil de explicar para un pobo. O feito de que desde a nosa actualidade poidamos regresar ás voces do pasado, ás músicas daqueles tempo e ás formas de creatividade porque houbo persoas que dedicaron a súa vida a termar dese material para que poida perdurar no tempo é algo que só se pode explicar desde o amor, a paixón e a admiración. Pero que acontece a día de hoxe con esas gravacións?

“Aproveitando que o ano 2025 das Letras Galegas vai ser para as cantareiras eu teño que reivindicar que os arquivos se poñan á disposición do público xeral, esa é a miña petición e o meu reclamo”, denuncia Richi Casás. “Eses arquivos que se fixeron grazas á xenerosidade das informantes, como Rosa e Adolfina Casás, Eva Castiñeira ou as Pandereteiras de Mens, e que están en mans privadas, sobre todo os públicos, deberían estar en aberto -xa institucións como o Museo do Pobo Galego están a facelo-”.

O neto de Rosa Casás demanda que as gravacións que conteñen os arquivos sexan máis accesíbeis para que ninguén máis teña que pasar o mesmo ca el cando quixo acceder ao Cancioneiro Popular Galego e ás gravacións de Rosa e Adolfina (gravacións que, por certo, son o punto de partida do seu libro Fuliada na Vila). “O meu reclamo ás institucións é que abran os arquivos”, sinala, un obxectivo que tamén compartía Dorothé Schubarth, xa que cando Casás lle comentou que precisaba a súa sinatura para poder levar as gravacións a musicóloga suíza enfadouse moito: “como ela definiu o Cancioneiro é para vós, é unha foto vosa como pobo”.

Richi Casás: “Aproveitando que o ano 2025 das Letras Galegas vai ser para as cantareiras eu teño que reivindicar que os arquivos se poñan á disposición do público xeral, esa é a miña petición e o meu reclamo”

Grazas á existencia deses arquivos podemos regresar ás voces das cantareiras. Se pechamos os ollos igual imaxinalas. “Descubrir as gravacións sempre é marabilloso porque nelas son elas mesmas as que enuncian a súa voz, ben sexa cantando, falando, bailando. Ten unha potencia emocional e política única”, comenta Beatriz Busto. “Elas facían o que facían porque querían, porque lles gustaba, porque desfrutaban, porque lles conectaba con algo que era seu (e que por fin sabemos e recoñecemos que é de todas nós) e que as unía ás unhas coas outras, no divertimento e na amizade, e non só na súa infancia ou mocidade senón tamén na súa vellez, ese tempo no que divertirse cantando e bailando coas veciñas e amigas do teu lugar parece algo inadecuadamente impensable para moitas persoas que consideran que o máis axeitado é envellecer no loito, no silencio, na soidade”, comenta en vinculación ás de Mens.

Letras galegas 25 noelia - 1
Eva Castiñeira retratada por Pablo Quintana, coordinador do disco Recolleita, onde rexistrou a voz da cantareira de Muxía. Fonte: Cortesía de Pablo Quintana. Imaxe extraída da páxina web da Real Academia Galega.

“Descubrir con estas gravacións que unha das cousas que máis lles gustou da Arxentina e de Bos Aires foi poder visitar a eses veciños de Mens que emigraran hai 40 anos e que había 40 anos que non vían, pon de relevancia a súa maneira de ver o mundo. Bos Aires é, desde aí, unha extensión da aldea propia, un lugar ao que ir ver os veciños que hai 40 anos que non vían. É espectacular: evidencia unha liberdade de pragmatismo, unha extensión do micro no global, un sentido da amizade, da vontade por vivir a vellez no divertimento que me parece unha marabilla e éncheme de orgullo e tamén de tenrura”.

Beatriz Busto: “Elas facían o que facían porque querían, porque lles gustaba, porque desfrutaban, porque lles conectaba con algo que era seu e que as unía ás unhas coas outras”

Solidariedade, fluidez, pobo

As cantareiras é un termo que inevitablemente nomeamos en plural, porque elas eran un colectivo, unhas cantaban, as outras bailaban, pero xuntas. No caso das de Mens, especifica Busto que “as relacións que existen entre elas, tamén musicalmente, son relacións de solidariedade”. “Non é un proxecto, é unha maneira de vivir a musicalidade e a participación nos palcos do folclore totalmente fluída, líquida, viva e aberta”. Isto eran as Pandereteiras de Mens, pero tamén as cantareiras de Galiza, as nosas avoas, bisavoas, que quitaban o ritmo e a sabedoría de debaixo do mandil. “Rosa e Adolfina somos nós como pobo”, indica Casás.

“Rosa e Adolfina son calquera par de avoas da xente da miña xeración, eu chámolle xeración de antes do túnel, que bebeu toda a cultura tradicional, transmitiulle aos seus fillos que é a xeración dos meus pais, a xeración túnel, pero os fillos á miña xeración non nos transmitiron. Os meus pais non me falaron galego, non me ensinaron as cancións que eles sabían, nin me ensinaron todo o que aprenderon a facer de novos. Rosa e Adolfina somos nós, o pobo, o que nós sempre fomos e só deixamos de ser durante unha xeración, a xeración de meus pais, e agora grazas ás foliadas que se volven facer, ao boom da música tradicional e da música popular, e grazas a eses arquivos que aínda existen, volvemos a ser nós outra vez”.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Costas
Costa A ría de Arousa, ao bordo do colapso ecosistémico
A principal produtora de marisco de Galiza afronta unha crise sen precedentes; o impacto da contaminación actual e a de potenciais industrias como Altri ou a reapertura da mina de Touro poñen en perigo o sector do mar.
Galicia
Galicia La Xunta del PP ejecuta su última maniobra para hacerse con el control total de la TVG
El PP lleva al Parlamento la nueva ley de medios que otorga al Gobierno gallego la capacidad de elegir al director de la cadena sin mayoría cualificada, elimina la fiscalización de contenidos por profesionales y abre la puerta al castellano.
Galicia
Galicia La Xunta entorpece el acceso a más de 8.500 contratos que suman 57 millones de gasto
La Axencia de Doazón de Órganos e Sangue indexa miles de pagos sin concepto e imposibilita su fiscalización. La Xunta de Alfonso Rueda aduce que la opacidad es causada por “un fallo de codificación”. Sin embargo, esa práctica se repite desde 2018.
Historia
Descifrando a historia As 4.000 cigarreiras da Coruña: a primeira folga de mulleres na historia de Galiza
O 7 de decembro de 1857, as mulleres da Real Fábrica de Tabacos iniciaron unha revolta polos seus dereitos que fixo historia no imaxinario do sindicalismo galego.
Culturas
Cultura ‘O minuto heroico’ racha co silencio sobre o Opus: “É un documental sobre a vulneración sistemática de dereitos”
Dirixido pola prestixiosa xornalista Mònica Terribas, o documental destaca os testemuños de 13 mulleres que relatan os malos tratos e coaccións sufridos no seo da organización. Falamos con Terribas e Marina Pereda, antiga membro do Obra.
Tribuna
Tribuna Ladróns de luva branca no Parlamento
As traballadoras e traballadores da CRTVG pagaremos os efectos dunha lei antidemocrática que nos retira algunhas das poucas ferramentas que tiñamos para defendérmonos e esixir respecto pola misión de servizo público que a corporación ten encomendada.
Feminismos
Feminismos As mulleres galegas ocupan o segundo posto de menor retribución por hora de todo o Estado español
A súa precariedade maniféstase na contratación temporal, oportunidades limitadas de promoción e acceso limitado a postos de dirección. A desigualdade estrutural afecta especialmente ás traballadoras do sector primario, onde permanecen invisibles.

Últimas

Congreso de los Diputados
Congreso Sumar hace malabares con el debate de la defensa y apunta contra la “izquierda frívola”
El grupo que lidera Yolanda Díaz se reacomoda al compás de los nuevos hitos en la geopolítica, no sin contradicciones y con Podemos en colisión. Desde el PSOE advierten que será un debate “no de semanas sino de meses”.
Gasto militar
Gasto militar Militarismo, disuasión y cultura de paz
¿Qué garantías plantea la UE y sus Gobiernos para que ese plan de rearme masivo no haga escalar aún más las amenazas y desafíos a los que pretende dar respuesta?
Argentina
Argentina Balas de goma contra jubilados e hinchas
Las hinchadas de varios equipos de fútbol argentinos, enfrentadas entre sí por sus colores, participaron juntas en la concentración de los jubilados que acabó con una fuerte represión por parte de la policía.
El Salto Radio
El Salto Radio Fallece Juana Orta, la memoria de la mujer trabajadora
El pasado 8 de Marzo fallecía Juana Orta y las señales de hoy escriben en el aire su nombre. Una mujer cuya vida ha estado indisolublemente ligada a la historia de los movimientos sociales, sindicales y políticos de Andalucía.
Más noticias
Galicia
Galicia La ría de Arousa, al borde del colapso ecosistémico
La principal productora de marisco de Galicia se enfrenta a una crisis sin precedentes; el impacto de la contaminación actual y la de potenciales industrias como Altri o la reapertura de la mina de Touro ponen en jaque al sector del mar.
Palestina
Cisjordania Después del desplazamiento masivo, se asienta la ocupación militar en Yenín y Tulkarem
Cada vez son más comunes los testimonios de personas que se arriesgan a entrar al campo de refugiados para tratar de alcanzar sus casas y recuperar las pertenencias que dejaron atrás cuando fueron forzados a huir.
Argentina
Argentina Milei pisa el acelerador en Argentina con la represión feroz de una protesta frente al Congreso
Una marcha de jubilados respaldada por aficionados de fútbol desata la mayor violencia desplegada por el Gobierno del presidente argentino desde el comienzo de su mandato hace más de un año.
Opinión
Opinión De aquellos traidores que nos metieron en la OTAN a estos irresponsables que nos llevan a la guerra
Ante el hecho, inevitable y deseable, de que el movimiento por la paz se alce contra este desvarío, la izquierda entera será puesta a prueba, echándosele en cara su reconversión belicista por mor de un atlantismo que nos lleva hacia el desastre.
València
València Podemos pide a la jueza las grabaciones del Cecopi y Compromís los brutos del canal À Punt
Podemos ha presentado una diligencia en el juzgado de Catarroja y Compromís, una petición parlamentaria tras conocer la exclusiva de este medio sobre la foto de Mazón entrando al Cecopi.

Recomendadas

Costas
Costa A ría de Arousa, ao bordo do colapso ecosistémico
A principal produtora de marisco de Galiza afronta unha crise sen precedentes; o impacto da contaminación actual e a de potenciais industrias como Altri ou a reapertura da mina de Touro poñen en perigo o sector do mar.
Música
Música Una improbable historia de punk y autogestión en la Cuenca de los años 90
Carlos ‘Piwi’, quien fuera voz y guitarrista de Kuero, añorada banda de punk rock, recuerda cómo se desarrolló en Cuenca en los años 90 una escena contracultural, autogestionada y antifascista muy activa y peculiar.