Memoria histórica
Recuperando a memoria de catro represaliados polos falanxistas en Bértoa

Atopan no cemiterio de Bértoa as primeiras evidencias dos posibles restos de Francisco Miguel Fernández, Juan Boedo, Andrés Pinilla e Pedro Pinilla, represaliados polos falanxistas no ano 36.
cemiterio bértoa 2
Traballadores comezan as labores de exhumación no cemiterio de Bértoa Elena Martín
Unha reportaxe en colaboración con Lentes Diverxentes
21 sep 2023 06:00

Carballo amence soleado. Semella que a néboa, que cobre todo o camiño desde Compostela ata esta vila coruñesa, concedeu unha tregua xusto enriba do cemiterio de Bértoa, onde arqueólogos traballan desde as nove da mañá levantando o chan con pas e maquinaria. Buscan os restos de catro persoas: Francisco Miguel Fernández Díaz, Juan Boedo Pardo, Andrés Pinilla Fraga e Pedro Pinilla Calvete, secuestrados e asasinados por falanxistas no ano 36.

“Todo comezou por unha muller, Trini, que agora ten 95 anos e que era coñecida do meu pai”, conta Basi Pacoret, profesora prexubilada de galego don instituto de Carballo. “Ela coñecía a familiares dos represaliados e foi testemuña de como viñan aquí, a esta zona do cemiterio, deixar flores. Viuno todo”.

Trini, entón unha nena, nunca esqueceu eses familiares que se achegaban día tras día ata o cemiterio de Bértoa. Sobre todo a Syra Alonso, muller do pintor Francisco Miguel Fernández Díaz. “Ata que un día Syra deixou de vir porque tivo que fuxir exiliada a México”, conta Pacoret, emocionada. “Entón foi ela a que, cando se decatou de que xa ninguén deixaba flores, viña sempre ata o cemiterio, collía uns ramos do campo do lado, e colocaba ela as flores para que non se esquecera o que sucedeu aquí”.

E, tras máis de 80 anos, e grazas ao traballo da Asociación da Recuperación da Memoria Histórica de Galicia, a lembranza comeza desenterrarse. “Trini foi a que nos levou ata aquí, pero Carmen García Rodeja foi a que moveu todo”, explica Pacoret.

Trini, entón unha nena, foi testemuña de como familiares dos represaliados viñan a esta zona do cemiterio deixar flores.

Carmen García Rodeja, voceira da ARMH de Galiza, observa as labores de exhumación ao lado de Dolores e José Manuel, familiares de Juan Boedo Pardo. “Estas persoas son vítimas de desaparición forzada. Foron sacados da súa casa ou do cárcere e foron asasinados en Queo de Arriba, en Morgade”, conta. “O cura de entón, o pai Coello, decidiu que foran enterrados aquí, con caixa e velados. Sabemos que foron enterrados neste cemiterio entrando a man esquerda. Pero, que pasa nos cemiterios? Que hai sempre moito movemento de terras, axustan o territorio, fixeron uns nichos, sacaron ósos para colocar alí... Entón nunca se sabe exactamente se van aparecer ou non, pero imos intentalo”, explica García Rodeja.

Ao seu lado, José Manuel e Dolores están pendentes do traballo dos arquéologos. O sol avanza e vai calor. El era sobriño de Juan Boedo, un traballador da compañía coruñesa de gas e electricidade, que tiña actividade sindical. Tiña 28 anos e dous fillos cando foi asasinado en Queo de Arriba. “Sentimentalmente estamos contentos e conmovidos”, di Dolores, muller de José Manuel. “Conmove o corazón porque isto trae lembranzas tanto familiares como de por que estamos aquí”. José Manuel, sentado ao seu lado, fala menos. “Eu non o cheguei a coñecer —morreu no 36 e eu nacín no 43— pero si tiven relación cos seus fillos ata que tiveron que emigrar a América”. Para José Manuel, atopar os restos do seu tío “serían o peche fundamental desta situación”.

—Gustaríame que se recuperaran os restos e poder poñelos cos do meu pai —conta.
—O seu irmán —engade Dolores.
—Queríao moito e sei que lle gustaría descansar xunto del —remata José Manuel.

Cemiterio bértoa 3
Exhumación na parroquia de Bértoa, en Carballo Elena Martín

Ademais de Juan Boedo, na fosa esperan atopar a Andrés Pinilla Fraga, conserxe de 52 anos; a Pedro Pinilla Calvete de 21, mecánico e fillo de Andrés; e ao pintor, ilustrador e posuidor dunha librería de arte, Francisco Miguel Fernández Díaz, unha vangarda das artes galegas no seu momento.

Carmela Galego, tamén presente na exhumación, é historiadora da arte e experta na figura de Francisco Miguel. “Fixen un traballo de investigación sobre el, pero realmente obsesioneime un pouco”, di cun sorriso. “El era pintor, debuxante, artista, escritor, gravador... A min o que máis me sorprende del e a súa capacidade de cambio de rexistro”. Galego explica que Francisco Miguel foi “unha figura tremendamente importante tanto para a cultural local como para a universal, e quedou absolutamente borrada”. “Xunto coa súa muller, Syra, coa que facía un tándem artístico precioso, viaxou a lugares clave cando había que estar, como París”, conta Galego. “E se ves a súa cronoloxía, facía cousas moito antes que outros artistas coñecidos. Por exemplo, foi surrealista en 1921, anos antes que Dalí”.

Carmela Galego denuncia o “borrado” desta figura, como doutras, que aínda hoxe se loita por recuperar. “Foi eliminado pola maquinaria franquista, pero tamén ao conseguir meter medo no subconsciente colectivo, feito que fixo que a xente o rexeitara e o esquecera”. Galego recorda que incluso agora, décadas despois, “a súa figura non se estuda na única facultade de historia da arte de Galiza, a de Santiago”.


Francisco Miguel artista galego
Francisco Miguel, artista galego de vangarda represalido por falanxistas no 36

Por iso, esta exhumación non é só do seu corpo, senón tamén da súa memoria. “Eu sempre digo que a vangarda galega nos foi arrebatada”, denuncia Galego. “Por iso, isto é case que exhumar esa vangarda, para que a xente deixe de dicir que a Galiza sempre chega todo tarde. Porque despois descobres figuras como a de Francisco Miguel e dis «Ah! Si que existiu, pero está nunha fosa».

“É moi importante que non se esqueza o que aconteceu”, comenta Basi Pacoret. “De feito, eu traballei toda esta temática o ano pasado coa rapazada, porque non se lles informa o suficiente disto, e é fundamental que coñezan todo este padecemento brutal e que vexan a importancia de recuperar a nosa memoria histórica”. Para Pacoret, a resposta das nenas e nenos “foi excepcional”. “Implicáronse moito. Fixeron un traballo e unha cuña para radio fantástica. E, sobre todo, aprenderon que isto existiu e que non o podemos esquecer porque forma parte das nosas vidas. E para os familiares... non quero nin pensalo”.

Nun momento dado, unha veciña de Carballo entra enfadada no cemiterio, preocupada porque di “que non se deberían tocar os mortos”. Basi Pacoret, consciente desta reacción por parte dalgunhas veciñas, asegura que o problema “é que están mal informados”. “Se se informa ben e se lles explica que non se vai quitar nada de aquí, seguro que moitas persoas non reaccionarían así”, reflexiona.

“É fundamental que a rapazada coñeza todo este padecemento brutal e que vexan a importancia de recuperar a nosa memoria histórica”

Os traballos continúan con cada vez máis persoas observando desde un lado do cemiterio. Pero estes traballos adoitan levar días, cando non semanas, ata conseguir atopar algún indicio. “Sexa como sexa, estamos moi agradecidas á ARMH, e a Carmen que se puxo en contacto con nós. Tamén á toda a xente que, cunha ética incrible e un respecto inmenso, están intentado recuperar as persoas que están aquí enterradas”, comenta Dolores. Carmela Galego engade que “hai que agradecer a toda a xente que leva anos tirando e tirando para que isto non se esqueza”.


cemiterio bértoa 4
Familiares das vítimas e veciñas asisten á exhumación do cemiterio de Bértoa Elena Martín

Carmen García Rodeja, pola súa banda, asegura que a Asociación vai seguir exhumando sempre que haxa demanda de familiares. “Nós cremos que o Estado, o goberno, ten que facer unha lei de fosas e un plan de fosas que organice o que se vai exhumar, o cando e o como. Como cando planificas unha liña de tren. Primeiro pensas cara onde queres que vaia e, a partir de aí, valo planificando. Non fas cachiños de vías de tren, senón que o fas cun plan, cun criterio, escoitando as necesidades das persoas...”. Porque para García Rodeja, “escoitar aos familiares é o primeiro”. “E, despois, se hai fosas que non se sabe quen está enterrado nelas, pois poderiamos facer como en Asturias e identificar eses lugares como un Lugar de Memoria, e polo menos queda como iso”.

García Rodeja remata lembrando que este “é un traballo voluntario”. “Subvencionámolo coas cotas de socios e socias, e veñen xente de todas partes para axudar. Pero son todos voluntarios, cousa que ás persoas non lles entra na cabeza, pensan que nos paga alguén”, asegura García Rodejo. “Facemos moitas cousas distintas como investigación, estamos agora cun tema de deportacións en Galiza, facemos homenaxes a presos... . En fin, facemos moitas cousas que teñen que ver con recoñecemento e posta en valor da xente que foi ocultada e abandonada. Queremos acabar con ese manto de néboa que houbo sobre estas persoas porque as familiares, por medo, nunca quixeron falar”.

O sol segue brillando e cada vez está máis alto. Dolores e José Manuel, xunto co resto das persoas que observan as labores de exhumación, seguen esperando que se atope algo. “Esperamos aquí, coa voz quebrada, porque a estas alturas da vida, a importancia xa é máis sentimental que doutra natureza”.

E a espera dá os seus froitos. Hoxe, dous días despois do inicio da exhumación, atopan evidencias que parecen coincidir coas dos catro represaliados: “No lugar que señalara Trini atopamos os primeiros restos e evidencias de violencia, como un proxectil de bala de 6,35 mm”, contan desde a ARMH. “Os familiares están moi emocionados pola descoberta”.

Exhumación cemiterio Bertoa 3
Arqueólogas durante a exhumación. Fotografía de Lentes Diverxentes.
Exhumación cemiterio Bertoa 2
Restos asomando debaixo da terra. Fotografía de Lentes Diverxentes.
Exhumación cemiterio Bertoa 4
O cráneo dun dos represaliados é limpando por unha das arqueólogas. Fotografía de Lentes Diverxentes.
Exhumación cemiterio Bertoa 6
Dous traballadores limpan os restos óseos. Fotografía de Lentes Diverxentes.
Exhumación cemiterio Bertoa 7
Os restos de Francisco Miguel Fernández Díaz, Juan Boedo Pardo, Andrés Pinilla Fraga e Pedro Pinilla Calvete. Fotografía de Lentes Diverxentes.
Exhumación cemiterio Bertoa 7
O traballo de limpeza é moi minucioso. Fotografía de Lentes Diverxentes.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Comunidad de Madrid
Memoria histórica Contra la basura y el olvido: tras la pista de los cuerpos y de la memoria de los brigadistas internacionales
El Salto acompaña a un contingente internacional de políticos, políticas y activistas en una ruta en memoria de los brigadistas internacionales que acudieron a luchar a España contra el fascismo, en un ejercicio inspirador para el presente.
Valle de los caídos
Memoria histórica La ARMH pide a Pedro Sánchez que retire el concurso para “resignificar” Cuelgamuros
La asociación memorialista critica el gasto “innecesario” del proyecto para decorar el Valle de los Caídos y propone instalar una exposición permanente que explique la historia y el significado del monumento.
Andalucía
Memoria histórica La inanición de la memoria andaluza
Las políticas públicas de memoria en Andalucía se encuentran en un estado de paralización que pone en duda la voluntad de la Junta por la reparación efectiva.
Economía social y solidaria
Tecnología Inteligencia Artificial y economía solidaria: ¿posibles aliadas?
¿Cómo debe relacionarse la economía solidaria con una tecnología que vulnera derechos humanos y ambientales constantemente? Cooperativas e investigadoras tecnológicas animan al movimiento a perderle el miedo y a utilizarla de manera crítica.
Multinacionales
Multinacionales Maersk y las rutas de complicidad con el genocidio israelí en Gaza
Crece la presión internacional contra la naviera danesa que está aprovisionando a Israel de armas para cometer el genocidio de Gaza en contra de las medidas cautelares tomadas por la Corte Internacional de Justicia.
Crisis climática
Crisis climática La UE se entrega al ardor guerrero mientras descuida la crisis social y la emergencia climática
Varios países de la UE ya están recortando drásticamente en servicios públicos y estado del bienestar para poder costear el aumento del presupuesto militar.
Historia
Historia Cuando la solidaridad antifascista reunió a musulmanes, judíos y cristianos en la España republicana
Marc Almodóvar y Andre Rosés rescatan a los combatientes árabes de la Brigadas Internacionales en el libro ‘Moros contra Franco. El antifascismo y la Guerra Civil española en el mundo árabe’.
Senegal
Senegal Una ‘Escuela de rehenes’ o cómo Francia usó la educación en África para transformar las mentes
La administración colonial francesa puso en marcha en 1855 un centro educativo que tenía el objetivo de formar a los hijos de los reyes locales mediante el borrado de su cultura.

Últimas

Opinión
Space X Los viajes al espacio y el efecto Katy Perry
El 2024 fue el año más caliente desde que hay registros, mientras que Katy Perry y un puñado de millonarias nos deleitaron con su viaje espacial cortesía de Jeff Bezos.
Estados Unidos
Estados Unidos La buena sintonía entre Trump y Meloni
Como era de esperar, los mandatarios mostraron afinidades políticas e ideológicas. La italiana insistió en la idea de “fortalecer Occidente”.
Más noticias
Series
Series Masculinidad hegemónica o plomo: la sátira contra los hombres en ‘The White Lotus’
La serie culmina de forma trágica, llevando al extremo la lógica neoliberal, y se cuestiona si es posible una transformación que no termine cooptada por el propio patriarcado.
Grecia
Grecia Frontex pone de nuevo la mirada en Grecia
En enero de 2025 el Tribunal Europeo de Derechos Humanos acusó a las autoridades griegas de llevar a cabo devoluciones forzadas de manera sistemática.
Valencià
València Duelo colectivo y brecha de género, las consecuencias de la dana en la salud mental
Más allá de lo material, el sufrimiento mental continúa golpeando las vidas de l´Horta Sud. Mujeres cuidadoras y colectivos vulnerables encabezan un luto que todavía no ha encontrado descanso.
Almería
Artes escénicas Almería reclama su (dancístico) lugar
A menudo relegada al olvido en los mapas culturales, esta provincia oriental sigue siendo una gran desconocida, a pesar de su riqueza histórica, su diversidad paisajística y su potencia creativa.

Recomendadas

Minería
Minaría Bruxelas cava fondo: litio galego para o novo militarismo europeo
No medio do rearme ordenado pola UE, Galiza entra no ámbito xeopolítico como potencial provedor de litio para a industria de defensa. Un enclave de alto valor ecolóxico en Doade (Ourense) converterase en canteira de baterías militares.
Camboya
Camboya 50 años del inicio del genocidio en Camboya
El régimen de Pol Pot acabó con la vida de más de dos millones de personas. Solo tres integrantes de los Jemeres Rojos han sido condenados por crímenes contra la humanidad.
Comunidad de Madrid
Memoria histórica Contra la basura y el olvido: tras la pista de los cuerpos y de la memoria de los brigadistas internacionales
El Salto acompaña a un contingente internacional de políticos, políticas y activistas en una ruta en memoria de los brigadistas internacionales que acudieron a luchar a España contra el fascismo, en un ejercicio inspirador para el presente.