O prelo
Para que serve a literatura?

Crear e transmitir literatura, ou arte en xeral, vén sempre da man do cuestionamento. Para que? Para que serve escribir un poema no medio dunha crise climática? Para que ensinar a obra de Shakespeare cando precisamos doutores, enxeñeires e economistas? Para que ler un libro se existe xente loitando por sobrevivir? Para que serve a literatura? Esta é a pregunta de fondo en moitos dos ensaios de Michèle Petit recollidos en Os libros e a beleza, traducido por Isabel Soto e publicado por Kalandraka. A introdición do libro parte das reflexións sobre representación e utilidade de (entre outros) Gustavo Martín Garzo, Oliver Rolin e Louis Calaferte, e toma como título un termo acuñadopor este último: “O esencial inútil”, ou aquilo que, sen ter función evidente, resulta indispensable para sermos humanes.

“Todo o anterior reafirma a idea de que a beleza é, en moitos sentidos, unha dimensión indispensable para os seres humanos (e se callar para os animais), unha necesidade universal, aínda que a resposta ante ela sexa moi diferente segundo as épocas, os grupos culturais, as categorías sociais e os individuos.”

Petit investigou sobre a lectura no medio rural, o papel das bibliotecas públicas na loita contra os procesos de exclusión e a función da literatura en lugares de conflitos armados, comunidades empobrecidas e migracións forzosas. Para que ler un libro cando es unha persoa que está loitando por lobrevivir? “Igual que o xogo, a beleza segue a ser un enigma.” E igual que o xogo, non é algo do que se poida privar a ninguén sen consecuencias. A autora non se limita falar de literatura escrita, senón que tamén pon en valor toda a poesía presente en contos, anécdotas e expresións. A riqueza lingüística é beleza tamén, e moitas veces non nos decatamos ata que a perdemos. Petit exemplifica isto cos casos de persoas desprazadas de maneira traumática que deixaron atrás non só familias e fogares, senón tamén espazos simbólicos. (“Ningún mundo invisible completa o mundo real no que se atopan, e este non lles di nada, só significa humillación social e rexeitamento”). A recuperación destes implica a reparación de parte dunhe mesme.

“Vemos o complexos e intrincados que son os procesos en xogo, tal como testemuñan as persoas que os viviron: a beleza achega dozura e paz asemade; envolve, permite recuperar a fantasía, pero tamén darlles forma e sentido a acontecementos sen sentido, pensar o impensable no canto de ser o seu prisioneiro para sempre. Reunir os fragmentos, reordenalos nun todo. Voler a aprender a dicir eu. E mesmo achegarse á morte sen demasiado medo, recuperar a eternidade”.

Os ensaios de Michèle Petit, tirados de distintas conferencias, son ricos en paráfrases, o que fai que léndoa queiramos profundar aínda máis en cada un dos temas que toca a partir das fontes e autores citades, sen que isto sexa indispensable para entender os textos, en xeral autónomos, amenos e ben estruturados. Porén, algo que como lectora me fixo levantar os ollos varias veces da páxina foi o constante uso do masculino xenérico, ou ter que recordarme constantemente que as mulleres e persoas non binarias tamén estamos incluídas en “os lectores”.

“Non obstante, os libros, e en particular as obras literarias, non constitúen unicamente unha especie de refuxio que un pode levar canda si, o que xa sería abondo no mundo tan brutal no que vivimos, o cal suscita con tanta frecuencia a sensación de ser expulsado. Cabe sinalar que estas persoas que eu escoitaba ou lía nunca comparaban a lectura cunha fortaleza, un bunker ou unha casa de pedra ou de ladrillos, senón [...], de maneira recorrente cunha cabana.”

En Os libros e a beleza, vencéllase continuamente a lectura ao espazo. Xa no prólogo, Daniel Goldin deixa escrito que “unha herba verde” o acompañou mentres lía a obra, cuxos capítulos conteñen títulos tan suxerentes coma “As palabras habitables”, “As paisaxes das que estamos feitos” e “A biblioteca como xardín”. Todos nos remiten á identificación do libro coa paisaxe, reconducindo a nosa dúbida inicial (Para que serve a literatura?) cara a un territorio oculto onde o descubrimento en si é a única resposta.

“Quizais a literatura sirva sobre todo para ofrecer un espazo, alén do aquí e agora, para abrirse a un lugar distante, para responder a unha ansia de algo descoñecido. Porque todos os seres humanos precisan espazos imaxinados, soñados.”