Racismo
É negra Kamala Harris? (Apunte sobre a anomalía racista)

Aínda non sabemos como marchará Donald Trump e xa se da por descontado que dalgunha forma volverá. E enfrente, el ou quen lle suceda, pode ter á vicepresidenta electa Kamala Harris, por primeira vez reunindo as condicións de muller e integrante dunha minoría racial. Se superpoñemos a conversión do Partido Republicano dos EE UU ao credo do supremacismo branco coas ondas de inmigrantes que recibimos hoxe en Canarias como onte en Lampedusa ou Lesbos, podemos obter unha foto de alto contraste e, de paso, advertir que a fronteira política decisiva dos tempos vindeiros será entre sociedades dispostas á integración e outras decididas a pecharse en sí mesmas. Como na época da expansión colonial, en tempos do Black Lives Matter a diversidade racial volverá estar no disparadeiro, agora disfrazada de batalla cultural.

Alomenos xa non acreditamos no imaxinario da raza (a raza dos galegos! que dicía Vicente Risco), un concepto que “proven dunha selección arbitraria de certos rasgos macroscópicos (como a cor da pel), distribuidos de forma diferente entre certas poboacións humanas. É un concepto macroscópico, cuxos fundamentos son desmentidos pola visión microscópica e estatística da diversidade humana” (Edgar Morin). Desde que a xenética de poboacións comenzou a analizar a distribución de rasgos obtense o resultado de que a variabilidade xenética dentro dos supostos grupos raciais é maior que a variabilidade que se pode atribuir ás diferenzas entre eses grupos. En troque de “razas”, os xenetistas falan de “poboacións”, e a propia UNESCO recomendou nos anos 50 do século pasado sustituir a noción de raza pola de etnia, baseada en diferenzas culturais.

En troque de “razas”, os xenetistas falan de “poboacións”, e a propia UNESCO recomendou nos anos 50 do século pasado sustituir a noción de raza pola de etnia.

Pero o recurso á etnia non elimina o racismo. Non é só que as evidencias científicas non sexan hoxendía argumentos irrebatibles, cando cada quen se cre con direito a afirmar o que lle dite a súa persoal impresión e, pese ós avances no coñecemento, aumentan os negacionistas de todo tipo. Baixo a paraugas da etnia pode estar a mesma ideoloxía que agochaba o concepto de raza, o prexuizo da difusión de conxuntos homoxéneos de caracteres a todos os individuos dun grupo, que se transmiten como se dunha herdanza biolóxica se tratase, por máis que se presente baixo o disfraz da cultura, e unha xerarquía na que os brancos occidentais ocupan o cumio da evolución cultural. A etnia convértese nun significante tan esvaradizo como a raza, que pode ser un motivo de orgullo e identificación cando a ostentan grupos marxinados, pero un motivo de espanto (con razón) se oímos falar de política étnica. Unha ambivalencia que tamén pode afectar á nación ou á clase social, pero ese é outro tema.

A etnia convértese nun significante tan esvaradizo como a raza, que pode ser un motivo de orgullo e identificación cando a ostentan grupos marxinados, pero un motivo de espanto se oímos falar de política étnica.

Sexa como for, a diversidade racial forma parte das nosas percepcións máis obvias e por iso é das máis enganosas, onde conflúen os determinantes biolóxicos, as construccións culturais, os discursos ideolóxicos, a desigualdade económica e os mecanismos de poder, dimensións todas elas que pretenderon ter a clave dese fenómeno multiforme, imposible de reducir, e por iso tan controvertido. Como dí o antropólogo Marvin Harris, a metade da poboación mundial ten rasgos raciais que non encaixan nos estereotipos populares.

Ademáis están as decisións que cada un pode tomar sobre a propia orientación vital, máis aló das propias pertenzas. É obvio que o movemento polos dereitos civís non foi solo cousa de negros e que os avances cara ó universal teñen que ser transversais. Existe ademáis o denominado passing racial, que consiste en ser aceptado como membro dun grupo que non é o propio. En 2005 foi célebre o caso de Rachel Dolezal, unha profesora universitaria que dirixía a National Association for the Advancement of Colored People en Washington que resultou ser unha muller branca. O caso levantou indignación en sectores opostos ás políticas identitarias pero outros defenderon o seu dereito á autoidentificación.

Foi célebre o caso de Rachel Dolezal, unha profesora universitaria que dirixía a National Association for the Advancement of Colored People en Washington que resultou ser unha muller branca.

Fóra dun caso éticamente discutible (porque implicaba unha ocultación) o passing foi teorizado e utilizado como unha estratexia individual para eludir a discriminación, algo que eu non me atrevería a condenar sin matices, como na tráxicamente fermosa película Imitación á vida de Douglas Sirk (un caso inverso moito máis frecuente, que trataba dunha negra que quere pasar por branca). A cuestión problemática neste punto é quen determina a identidade racial? Determínaa a filiación? Trátase a todas luces dunha cuestión política, que recorda o sistema nazi de rastrexar ascendentes xudeos para asignar identidade independentemente da apariencia física, algo que tamén pasa en EE UU na procura de ascendentes negros. É realmente negra Kamala Harris? O seu pai é jamaicano e a súa nai hindú. Se nos atemos á cor da pel pois depende, por exemplo de como categoricemos as subdivisións (americanoasiática?, afroasiática?), pero tamén da identificación construida que cada un fai ou pode facer da súa vida, neste caso unha aceptación consciente da ascendencia paterna vinculada á Afro-American Association que conleva unha reivindicación da negritude. Polo tanto a resposta e que sí é negra, porque a súa filiación llelo permite pero tamén porque decide asumir ese rasgo de identidade. Como dí o filósofo angloghanés Kwame Anthony Appiah, a resposta á pregunta pola identidade é tan longa como un estea disposto a escoitar.

Nese repertorio que potencialmente se perde no rastrexo xenético e tamén cultural, o uso político das identificacións raciais é unha chave decisiva. Desde as xerarquías decimonónicas que se foron naturalizando en base a xustificacións supostamente científicas hasta os recentes sistemas de identificación racial traslúcese unha mesma obsesión coa pureza que é incompatible co avance dos coñecementos científicos. A branquitude, en especial en EE UU, formou parte das relacións de poder, esas que relegaron o non-branco como o “outro”, mentres o branco parecería que non ten raza senón que se sitúa na posición central, ostentando a posición do universal. Unha posición só aparentemente ventaxosa, ou ventaxosa en canto ás relacións de poder pero debilitante no tocante á construcción da transversalidade do humano, é dicir, da igualdade. Como dicía Nelson Mandela, os brancos tiñan que descubrir que o racismo lles perxudicaba tanto como ós negros.

A branquitude, en especial en EE UU, formou parte das relacións de poder, esas que relegaron o non-branco como o “outro”, mentres o branco parecería que non ten raza senón que se sitúa na posición central, ostentando a posición do universal.

O racismo é unha anomalía, tanto si o miramos desde unha perspectiva científica como desde uns mínimos de xustiza, pero lamentablemente iso non ten impedido a súa construcción histórica, política e cultural. É funcional nun sistema de distribución desigual do poder, nun sistema de explotación. E cada avance na conquista de dereitos foi invariablemente respondido polo supremacismo branco. A discusión sobre o escravismo na segunda metade do século XIX foi o cerne para o desenvolvemento das teorías racistas, e de feito a abolición da escravitude foi seguida pola segregación racial que seguiría vixente hasta os anos 60 do século XX (as chamadas leis de Jim Crow). Reaccións parecidas ocorreron co macartismo despois dos anos de F.D. Roosvelt, onde as reinvindicacións raciais foron especialmente impulsadas polo incipiente movemento comunista norteamericano, e ambos sucumbiron á mesma persecución. Tamén ocorre con Richard Nixon despois dos movementos polos dereitos civís dos anos 60, nese rearme decididamente WASP que servirá de punta de lanza para os inicios da revolución neoliberal.

Baixo este punto de vista a victoria de Donald Trump en 2016 pode verse como unha reacción defensiva en contra da ruptura histórica que supuxo a presidencia de Barack Obama, o primeiro presidente negro. Así que pode que Kamala Harris, se consigue a nominación en 2024, teña por diante un longo período para converter o racismo na anomalía histórica que aínda non é. O trumpismo cabalga unha vaga que se extendeu polo mundo e haberá que ver a súa capacidade para resistir á recente derrota electoral. As minorías xogaron un papel importante no triunfo de Joe Biden, pero seguirán activas e implicadas? Non será fácil dados os movementos tectónicos da xeopolítica, pero cando foi fácil o máis decisivo?