Opinión
O desprazamento forzoso en Chiapas: metáfora da vida núa

O desprazamento forzoso é un drama que actualmente padecen milleiros de persoas en varias partes do mundo. Segundo cifras de ACNUR, o número de desprazados por mor de persecucións, conflitos e violación dos dereitos humanos ascendeu a 123,2 millóns de persoas en 2024, unha cantidade que se duplicou na última década e que apenas logrou diminuír o un por cento en abril deste ano, a primeira vez en máis dun decenio. Para o caso de México, o mesmo organismo de Nacións Unidas remite á estatística de 2020 do Censo de Poboación e Vivenda do Instituto Nacional de Estatística e Xeografía (INEGI), que contabiliza en máis de 262,400 as persoas que se desprazaron por mor da inseguridade ou a violencia entre 2015 e 2020, e á Enquisa Nacional de Victimización e Percepción sobre Seguridade Pública 2024 (ENVIPE), que estimou en 320,700 o número de fogares que foron levados a mudarse dentro do territorio nacional para protexerse da delincuencia.

América Alejandra Navarro López, doutora en Xeografía e investigadora do Centro de Investigacións Multidisciplinarias sobre Chiapas e a Fronteira Sur da Universidade Nacional Autónoma de México (CIMSUR-UNAM), dedicou unha grande parte do seu labor profesional a analizar este fenómeno. Citámonos un sábado pola mañá nun local da cidade de Morelia, para falar acerca dos desprazamentos forzados en Chiapas, tema ao que dedicou o seu artigo «Cincuenta años de desplazamiento forzado interno indígena en Chiapas, México. De conflictos político-religiosos a conflictos entre cárteles», publicado na revista Journal of Latin American Geography en 2024. Unha perspectiva de medio século que basta para comprobar a complexidade dun fenómeno cuxos aspectos locais, ligados á historia contemporánea do país, son á vez expresión de lóxicas do capitalismo global que amosan as fraxilidades do Estado (cando non a súa complicidade) perante as violacións sistemáticas contra os dereitos humanos de individuos e comunidades enteiras.

No seu traballo como investigadora, relacionada coa xeografía cultural de Carl O. Sauer, e máis aínda coa xeografía histórica, a académica salienta a noción de fronteira, tanto a política e máis visíbel como a cultural e máis difusa, pero sobre todo destaca o que ela mesma chama a fronteira colonial, que entende como “un espazo en si mesmo, diferente á liña”. Ao seu xuízo, o sinal colonial aínda se detecta hoxe en certas prácticas que implican naturalizar a dependencia con respecto ao exterior, como ocorre co propio coñecemento, dirá, “no que somos malinchistas porque, para que me validen, recorro a unha revista estranxeira”. Apoiándose no concepto de longa duración do historiador Fernand Braudel, non ve fácil escapar desta forma de proceder, interiorizada durante séculos, e xa nun certo xeito estrutural. Con todo, rexeita o vitimismo e aclara a súa discrepancia co presidente anterior, “que de todo culpaba a España e reclamaba cousas absurdas. O obxectivo consistiría máis ben en facernos conscientes de que cargamos con ese pasado, o cal aínda hoxe fainos ser moi coloniais”.

Ao longo da historia -explica a investigadora-, o argumento do espazo baleiro fora o que servira para a ocupación ilexítima e a colonización. Un argumento baseado nunha invención, pois “polo regular, sempre hai alguén, algunha comunidade ou grupo social, pero que lle incomoda ao goberno en funcións. En Chiapas, son os indíxenas”. Aquela referencia ao baleiro e a colonia lembroume ao libro de Eduardo Subirats, El continente vacío (Siglo XXI,  1994), obra marxinada en España pola crítica tan devastadora que fai da colonización, no que o autor realiza unha fermosa descrición da experiencia que tivo en San Juan Chamula, un lugar preto de San Cristóbal de las Casas, en 1992, cando presenciou como o interior da igrexa era habitado por persoas que realizaban cultos locais e ofrendas a deuses autóctonos mentres, ao mesmo tempo, se celebraba a misa. Algo moi similar vírao tamén a investigadora no devandito templo, onde, me di, “non hai bancas, senón curandeiros con galos, galiñas, ovos, e todo está cheo de velas polo chan. Aí levan a cabo as limpias. Ves a indíxenas falando en tzotzil e ao pai dando a misa en español. Aí a xente segue levando estes rituais. Van pedir polo enfermo, polo fillo, polo que xa morreu. E algo moi interesante: nas limpias, ás veces xa non se utiliza a auga, senón Coca-Cola”.

Ao pensarmos nas comunidades desprazadas que estuda a profesora Navarro, pode xurdir a pregunta sobre o que acadan a levar consigo e a conservar aqueles que non teñen máis remedio que moverse polo territorio namentres perden o seu. A profesora dáme o exemplo dos huixtecos, do municipio de Huixtán nos Altos de Chiapas, que, ao marchar a un medio xeográfico distinto na Selva de los Chimalapas, “levaron o templo, ao Santo Patrón, a festa, a indumentaria, a lingua tzotzil. As sociedades levan consigo esta especie de identidade, nutrida de cultura, de prácticas: iso é o que levan”. Unha escolma de trazos de identidade obrigada polas circunstancias do desprazamento e non exenta de traumas duradeiros. É o que suxire a investigadora cando apunta, con razón, que o fan así porque non se poden levar o cerro nin o camposanto. De feito, subliña que, “para as persoas desprazadas violentamente, unha das peores traxedias é que teñen que deixar aos seus mortos”.

Etapas da represión en Chiapas

Poucos días antes da nosa conversa, a académica dera unha conferencia no Instituto de Investigacións Históricas da Universidade Michoacana na que mostrou varios mapas que indicaban o agravamento dos desprazamentos forzosos na zona de Chiapas, ao sur do país. Era o resultado de medio século de violencia de distinta tipo, que ela dividía en tres etapas. A primeira, durante os 70, estivera vinculada a motivos políticos, relixiosos e de control caciquil. Pola súa banda, a segunda, dende os 90 ata o 2010, tivo que ver primeiro coa activación dos paramilitares na presidencia de Ernesto Zedillo para combater ao Exército Zapatista de Liberación Nacional (EZLN), e despois coa militarización imposta polo presidente Felipe Calderón, tras o Operativo Michoacán e a suposta «guerra contra el narcotráfico», e que levou a violencia á súa máxima expresión, provocando “unha explosión por todo México de desprazados, desaparecidos, asasinatos, secuestros, corpos desmembrados”, e facendo que poboacións enteiras comezasen a moverse polo país. “En Chiapas, ao mesmo tempo que acontecía iso, outorgábanse concesións para a extracción de hidrocarburos e minerais”, salienta a investigadora.

A militarización seguiu sendo un trazo da terceira etapa, que América Navarro sitúa no período que vai do 2010 ata hoxe, algo que para ela xustifica as críticas dirixidas ao goberno da chamada Cuarta Transformación (4T) e ao presidente Andrés Manuel López Obrador. “Custa dar crédito porque era dende a esquerda, pero con López Obrador saíron os militares ás rúas como algo normal. A súa despedida do sexenio foi unha modificación da Constitución na que se lle outorgou moito máis poder á Secretaría da Defensa Nacional (SEDENA, actual Defensa) e na que a Garda Nacional pasou a formar parte das Forzas Armadas. O país está militarizado de norte a sur. Iso é moi difícil para a poboación e, en termos de desprazamento, intimida ás comunidades”. A investigadora critica tamén a simplificación que durante ese mesmo sexenio converteu ao narcotráfico no culpable de todo suceso violento de certa envergadura. “Evidentemente -aclara-, eu non defendo aos grupos criminais, pero digo que non son eles sós, senón unha diversidade de actores e intereses políticos os que están detrás da violencia”.

O chamado crime organizado e as súas relacións coas empresas transnacionais que estaban interesadas nos recursos e o capital da rexión

Os paramilitares, por exemplo, eran un deses actores ocultos que incidían sobre o terreo. “Son grupos fortemente armados que, para o caso de Chiapas, quedáronse. Moi poucos se atreven a dicir que están aí, sacando á xente dos territorios”. As cousas, pois, non eran nin moito menos simples. Complicábanse, de feito, ao tentar deslindar a actividade deses grupos da que executaba o chamado crime organizado, mais tamén ao pensar nas súas relacións coas empresas transnacionais que estaban interesadas nos recursos e o capital da rexión. “Isto está a suceder a nivel global -afirma a académica-, e vémolo reflectido en Latinoamérica. Contratan a eses grupos criminais para que fagan o traballo sucio, para que “limpen” o espazo ou asusten á xente, co fin de conseguir titanio, por exemplo, que é un dos elementos, xunto coa barita, que hai en Chiapas. Que pasou no norte do estado coas concesións de hidrocarburos? Que Peña Nieto as detivo no 2017, dado o activismo e a mobilización política da sociedade, o mesmo que en Acacoyagua. Pero están suspendidas, mais non canceladas. Que che di a xente que entrevistas en campo? Pois que están empezando a mandar a grupos armados para amedrentalos. Pero non é algo que sucede só en México”.

Doutra banda, a profesora detecta dous escollos principais cos que tropeza o drama dos desprazamentos forzados en Chiapas e, en xeral, en México. Consiste, por unha banda, en que non se respecta a lei do estado chiapaneco para atender aos desprazados, e, por outra, en que non existe un marco xeral que sexa aplicábel e rexa en todo o país. “No sexenio de López Obrador, houbo varias leis novas e reformas á lei, pero non unha lei xeral sobre atención ás persoas desprazadas”, laméntase a académica, quen considera que para axudar a deter o problema é urxente crear unha lei xeral con dotación de recursos que recoñeza aos desprazados e prevexa penas para quen force o desprazamento. A xente cho di: “Que os metan ao cárcere aos que nos ameazan!”. Pero tamén, engade, “a partir desa lei, debe obrigarse a censar. A ONU hai vinte anos que di que fan falla os datos. Pero non se fai, e non porque o goberno descoñeza o problema, senón porque non lle interesa”.

A investigadora aproveita para aclarar que os datos que ela usa no seu traballo son todos públicos, obtidos tanto da Fiscalía estatal como da Federal. O que ela fai é procesalos, extraendo de cada ficha a información referida á persoa desaparecida (nome, idade, hora da desaparición, lugar, grao de estudos...) e facendo unha xeorreferenciación, “pois cada un deles ten unha coordenada xeográfica”. A integrante de CIMSUR-UNAM tenta cruzar actualmente esa información coa das desaparicións forzosas, unha das peores traxedias que sofre o país, e que, segundo algúns organismos, acadou en 2025 as 128.064 persoas desaparecidas, algo que levou á ONU, a través do Comité contra a Desaparición Forzada, a emitir unha resolución que cualifica a desaparición en México como «sistemática e xeneralizada». A académica afirma que, de acordo coa Fiscalía, existen en Chiapas máis de 1400 rexistros de persoas desaparecidas entre o 2006 e o final de 2024, desaparicións que se dispararon no tramo do 2018 ao 2024. “Estou a facer a análise no mapa. Non rematei aínda, pero pódoche adiantar que onde observo que hai máis desaparicións é en lugares urbanizados e tamén onde hai coordinacións da Garda Nacional. Explícamo!”.

A académica considera que debemos facérmonos conscientes do impacto que ten o noso consumo global en comunidades como as que ela estuda

A nosa conversa chega ao seu fin enchida de desprazamentos, baleiros e desaparicións. Iso suscita unha pregunta: o capitalismo é hoxe máis que nunca un inimigo da vida? A investigadora responde mencionando a Agamben e a súa noción da «vida núa», que apunta a “aqueles suxeitos -di- que non teñen máis que a vida, e aos que esta se lles pode quitar porque son refugábeis. Sobre todo, trátase de poboación nova”. Logo, apostila. “Que chegou facendo Donald Trump? A mesma xente que lle deu o voto, e que tiña certos programas sociais, estallos quitando porque os detesta. E ese discurso de “ai, tráennos o fentanilo e fannos moito dano!”, cando nos feitos parece que detesta a eses pobres, que lle molesta a súa existencia. En Chiapas, só o 8.1% da poboación en 2023 non era pobre ou vivía en condicións de precariedade. Iso é gravísimo!”. Pronuncio a palabra exterminio para entender a lóxica que subxace a ese desexo de morte, de morte do outro. Á profesora Navarro parécelle moi forte -e o é-, pero admite que, “aínda que é unha lóxica sutil, si vai exterminando”.

Aos seus ollos, a industria extractiva que aniña detrás de certos consumos non leva ao final nada bo ás comunidades

Finalmente, a académica considera que debemos facérmonos conscientes do impacto que ten o noso consumo global en comunidades como as que ela estuda. Ponme o exemplo do titanio, que, segundo pescudou, utilízase principalmente para facer a cor branca. “Vivimos nun mundo moi cool, con espazos deseñados de certa maneira, e parece que non houbese relación entre unha cousa e outra, pero haina”, asegura. Aos seus ollos, a industria extractiva que aniña detrás de certos consumos non leva ao final nada bo ás comunidades. “Só reciprocidade negativa, como di o antropólogo Claudio Lomnitz, que ti coñeces. Véxoo dende a colonia, pero pódoo ver hoxe tamén. Os meus entrevistados viven nunha reciprocidade negativa: non deixan de ser pobres; ao contrario, agora son máis pobres e están enfermos de cancro polo traballo nas minas. E que chegou á comunidade? Nada. Ofrecéronlles unha escola ou lles deron no norte de México o certame Señorita Maquiladora. E iso que? É absurdo”.

Por desgraza, é nese absurdo onde vexetamos actualmente, nun novo tempo de escuridade que apenas aluma a luz estridente, artificial e pulsátil que ferve nun batallón de pantallas para autómatas. Dende aí é desde onde vemos os xenocidios mesturarse co entretemento máis vulgar, a noxenta banalización da guerra e os curtocircuítos dunha sensibilidade -a nosa- en pleno proceso de autodestrución. Un derrubamento integral que nos leva a consumir a visibilidade de obxectos que só serven para facer invisíbel o sufrimento real dos desprazados e o rastro dos que xa desapareceron. Con eles, o que se esfuma é o sentido dunha vida plena e decente, dunha existencia digna de ser vivida ao resgardo da ambición e a violencia que tinguen ao planeta de loito e cinguen o nó da núa vida -vida en cru- ao redor do pescozo de millóns de persoas, ata matalas. E logo non sentes o que nos custa respirar?