Literatura
Cristina Sánchez-Andrade: “Casares soubo fusionar a tradición oral cunha clara vontade experimental”

Como se vive cando todos os paradigmas da vida comunitaria foron dinamitados?, como se medra en medio do terror?,  como se aprende a violencia?, que nos dá sentido e como reencontralo?

Vento Ferido  é a ópera prima de Carlos Casares (Ourense, 1941-2002). A súa primeira edición (1967, Editorial Galaxia) tivo un intento de censura ao pouco de saír do prelo. E é que Vento Ferido reconstrúe a memoria do que supuxo a devastación da longa noite de pedra – a metáfora coa que Celso Emilio Ferreriro se refire á ditadura franquista e coa que titula o seu célebre libro de poemas, o cal, por certo, tamén librou a censura do réxime franquista-.

Composta por doce breves relatos, Vento Ferido retrata unha Galiza de mediados do século, en medio da violenta vórtice da represión. Cunha prosa por un lado intimamente ligada á tradición oral e, por outra, con claras influencias de Kafka, Faulkner, Pavese ou Duras, Carlos Casares abriuse paso entre a Nova Narrativa Galega e hoxe lévanos alén dos montes verdes e paisaxes baixo a choiva para mergullarnos no corazón doente dunha sociedade quebrada.

Conversamos coa escritora Cristina Sánchez-Andrade (Santiago de Compostela, 1968) sobre o seu traballo de tradución da obra de Casares ao castelán para a editorial Impedimenta, así como dos posibles puntos en común entre a súa obra Las Inviernas e Vento Ferido.

Ademais de ser escritora, tes experiencia como tradutora desde o inglés. Vento Ferido é a túa primeira tradución do galego?
Efectivamente, Vento Ferido é a miña primeira tradución do galego e, nese sentido, faime moitísima ilusión. Aínda toda a familia do meu pai é galega e temos unha fonda vinculación con Galiza, sempre vivín en Madrid, e polo tanto nunca falei esta lingua. Por iso non diría que é a miña lingua nai, pero si teño unha conexión moi especial e emotiva coa mesma. Encantoume a experiencia, traducir a Casares é sempre un pracer. Aprendín moito do seu estilo e do xeito que ten de construír as historias.

Gran parte de narrativa galega do século XX tomou como referencia a tradición oral. Como traducir relatos que se sustentan tanto en recursos da oralidade?, que desafíos particulares implica?
É precisamente o que me atrae máis deste libro. Como Casares soubo fusionar a tradición oral cunha clara vontade experimental. A sensación cando lin estes relatos era a de estar nun bar ao redor dunha mesa camilla ou nun faladoiro escoitando unha conversa. Todo elo revestido sutilmente de técnicas que, ao menos no momento en que o libro foi escrito, eran innovadoras en España, como o monólogo interior, os xogos de perspectivas ou a fragmentación do texto. O desafío sempre á hora de traducir é trasladar a voz e a mirada propia do autor, que soe a Casares e non a calquera outra cosa.

Por que, de toda a ampla obra de Casares, elixir a súa ópera prima?, que hai nela de vixencia no contexto actual?
A idea de traducir este libro xurdiu dunha conversación sobre literatura galega entre Enrique Redel, o editor de Impedimenta, mais eu, aproximadamente hai un ano. Os dous coincidimos en ser entusiastas deste libro e a verdade é que nin pensamos empezar con outro. Gústanos tanto que non había dúbidas de que tiña que ser o primeiro. Enrique até sabía parágrafos de memoria dalgúns dos contos! Pero o bo é que, a pesar de ser un libro que ten xa máis de cincuenta anos, continúa a ser fresco e accesible ao público actual.

Casares contaba que nunha ocasión Risco o levou a súa casa e lle mostrou o álbum de Nós coas láminas de Castelao. Nunca antes oíra falar de Castelao. A partir de entón, creo que se fraguou nel a súa vontade de denuncia política.

No posfacio de edición de Impedimenta tamén mencionaches que en Vento Ferido hai unha vontade experimental do autor. En que consiste esta experimentación?
Basicamente Carlos Casares, como outros autores galegos, estaba a ler nese momento a Camus, Faulkner, John Dos Passos, Marguerite Duras. Vese a influencia destes autores, sobre todo de Camus. Pensa que na España autárquica dos 50 o 60, o que se facía era todo moi chan e que a experimentación era moi atrevida.

En Casares a prosa é dislocada, con alternancia de puntos de vista, superposición de planos ou rupturas temporais, que semella unha especie de balbucido. Brota dos contos de Vento Ferido, ademais, unha intensidade doutra natureza, que só logran os grandes escritores: a que roza zonas profundas do noso inconsciente. Todo iso a través dunha prosa que foxe de longas explicacións, que suxire e que nos convida a meternos na pel das personaxes para sentir con elas cousas tan belas e arrepiantes como «unha pena negra», «o sangue todo cheo de formigas» ou «un niño de avespas no corazón».

En todo caso, integrouno tan ben co autóctono (basicamente a tradición oral) que non só soubo dar cun estilo e voz propios, senón que desde o principio tivo a aceptación do público.

O xénero literario (relatos curtos), o uso da oralidade, o carácter de denuncia política en pleno franquismo...  desde a túa perspectiva hai unha influencia directa entre a narrativa de Castelao e Vento Ferido?
A través de Vicente Risco, a quen coñeceu nos faladoiros do café Parque, en Ourense, Carlos Casares estivo moi vinculado á Xeración Nós, na que estaba Castelao. Casares contaba que nunha ocasión Risco o levou a el e a outros mozos a súa casa e lles mostrou o álbum de Nós coas láminas de Castelao. Nunca antes (estarían nos anos 50) oíra falar de Castelao. A partir de entón, creo que se fraguou nel a súa vontade de denuncia política.

Falando de Castelao, a súa colección de contos Cousas tamén foi traducido recentemente ao castelán pola editorial Asteroide. Por que cres que espertou un interese por traducir clásicos da literatura galega do século XX?
Non o sei. O que si teño claro é que aínda hai moito por facer. Fica toda unha serie de autores galegos absolutamente marabillosos que deberían ser rescatados e traducidos ao castelán. Mira, cando na miña propia escrita queren atopar nexos coa literatura galega, por ignorancia, os críticos sempre terminan falando de Valle Inclán e de Cela. Pero e Rafael Dieste, Anxel Fole, Xosé Neira Vilas, Manuel García Barros, Cunqueiro, Castelao? Eses son os que me interesan de verdade e dos que ninguén fala! Na Galiza por suposto soan (outra cousa é que se lean moito, ao menos fóra do colexio) pero no resto de España son descoñecidos. E é unha mágoa.

O tema da memoria interésame moito desde o punto de vista literario. Creo que, ao igual que en Casares, hai unha intención de reflectir até que punto o réxime franquista fabricou unha única maneira de pensar, de sentir, de ser.

A túa novela, Las Inviernas, na que o testemuño oral, ao igual que en Vento Ferido, fai unha alusión á cultura espiritual galega, lévase ao cabo no rural galego. Ao respecto da túa escrita e do teu traballo traducindo a Casares, como abordar e escribir sobre estes temas e contexto, sobre esta Galiza sen pechala nun estereotipo, na imaxe que se adoita ter dela, de pobo máxico e pouco civilizado?
Persoalmente, a min non me importa caer no estereotipo de pobo máxico. Gústame isto como material literario, encántame ler Os pazos de Ulloa ou Los gozos y las sombras e atopar estes aspectos. Outra cousa é que se poidan abordar outros moitos aspectos, loxicamente. Aínda que os contos de Casares poderían situarse no rural galego, nada nos fai pensar que non podan desenvolverse nunha cidade. E na miña novela Las Inviernas, as irmás acaban de volver de Inglaterra e hai moitas alusións á vida alá, incluso ao cine de Hollywood.

Outra relación que existe entre a túa obra e Vento Ferido, é que en ambos textos hai un tratamento do que supuxo a ditadura na sociedade. Que papel pode cumprir a literatura como ferramenta de memoria histórica?
O tema da memoria, en xeral, interésame moito desde o punto de vista literario. Creo que, ao igual que en Casares, hai unha intención de reflectir até que punto o réxime franquista fabricou unha única maneira de pensar, de sentir, de ser. Neste sentido, creo que tanto as personaxes de Casares como as miñas, revélanse fronte a uniformidade.