Literatura
Todas as guerras son iguais

Hai certas experiencias que son o suficientemente crúas que só por si mesmas, sen ningunha intención estética de por medio, envorcállanos o corazón. A realidade basta. Só precisa unha man que a transcriba, que nola faga chegar. De alí as poderosas narracións da obra enteira de Svetlana Aleksiévich ou todas esas voces do periodismo literario que apareceron a partir do estalido da guerra en México, como Daniela Rea, Diana del Ángel ou Lydiette Carrión. A súa narrativa fai que nos preguntemos: que papel podería cumprir a ficción nestes escenarios?, como podería servir de ferramenta para a denuncia? Agota Kristoff resolve as dúbidas con mestría e, sen apartar as outras experiencias, logra facer un retrato vívido da guerra e o que fai de nós.

Agota Kristoff (1925- 2011) comeza a súa carreira literaria publicando poemas nun par de revistas húngaras. Con todo, aos 21 anos abandonou o seu país pola entrada do exército soviético en Budapest. Tras varios asentamentos en distintos países en calidade de refuxiados, Kristof e a súa familia ficaron en Suíza. Traballou durante cinco anos nunha fábrica de reloxos onde comezou a aprender francés. O Gran Caderno é a súa primeira obra literaria escrita en lingua francesa. A pesar de ser rexeitada por dúas editoriais, en canto foi publicada, a novela considerouse unha obra mestra e foi galardoada co Premio Libro Europeo e traducida a máis de vinte idiomas. O Gran Caderno é a primeira parte dunha triloxía. Foi traducida ao galego por Moisés Barcia e publicada baixo o selo Rinoceronte Editora.

A novela comeza cando os xemelgos Claus e Lucas chegan ao campo desde a cidade para refuxiarse da guerra na casa da súa avoa, a quen nunca viran antes. A partir de alí, as lectoras seguimos os breves episodios dos nenos no seu proceso de adaptación e descubrimento dun entorno que semella outro universo daquel do que proceden. A cidade e o mundo da cultura se desvanecen para dar paso a un entorno rural desmoralizado.

O cambio do contexto ao que se enfrontan os nenos –da cidade potencialmente en ruínas ao rural brutal- podería estar representado pola casa onde  chegan a vivir.  A casa está nunha zona fronteiriza, conta cunha horta e animais. Non hai nada nela que non cumpra unha función, que non sexa útil para a reprodución da vida; non hai espazo para o lecer. Chea de zonas restrinxidas, pechadas con chave pola avoa, os xemelgos interveñen o espazo, e constitúen lugares secretos coma unha forma de resistencia a abandonar certa orde de vida que os vencella con aquilo e aqueles ausentes.

“Debaixo da casa hai unha bodega chea de cousas para comer e, debaixo do tellado, un faiado ao que a Avoa xa non sobe dende que cortamos a escaleira cunha serra e se mancou ao caer. A entrada do faiado está xusto encima da porta do oficial, e nós subimos coa axuda dunha corda. É alí onde gardamos o caderno das redaccións, o dicionario do noso Pai e os demais obxectos que nos vemos obrigados a esconder.
Non tardamos en fabricar unha chave que abre todas as portas e en facer uns buracos no chan do faiado.”

Ao narrarse en primeira persoa do plural, lógrase salientar a complicidade que hai entre ambos. Non hai diferenza entre un e outro, non hai distinción de voces. Dá a sensación de que son unha soa persoa. Máis tarde saberemos que son os nenos mesmos que están a escribir o que estamos a ler, que forma parte dun exercicio, e que este tipo de exercicios intelectuais e físicos forman parte da súa cotiandade na procura de adaptarse ao seu novo ambiente. E é que Agota Kristof deixa claro desde o comezo que estamos ante dous nenos excepcionais, cunha intelixencia e cunha orde de valores que destacan no seu novo entorno.

Por exemplo, ao chegaren coa avoa, esta lles advirte que están obrigados a traballar en orde de poder comer e durmir dentro da casa. Nun principio resístense a obedecela. Comen verduras crúas da horta e dormen na intemperie. Con todo, pasan os días e miran a avoa traballar. Até que toman a decisión de comezar a axudarlle.

“Durante o xantar, a Avoa di:
–Xa o entendestes. O teito e a comida hai que gañalos.
Nós dicimos:
–Non é iso. O traballo é penoso, pero mirar a quen traballa sen facer nada é aínda máis penoso, sobre todo se se trata dun vello.
A Avoa ri, burlona:
–Fillos de cadela! Queredes dicir que vos dou pena?
–Non, Avoa. Só nos avergoñamos de nós mesmos.”

A orde de valores dos nenos destaca entre unha comunidade que semella perder toda a pegada de humanidade. O interesante da obra é que as situacións ás que se enfrontan nos desvelan o sistema moral dos nenos. Isto último se complexiza até o punto de semellar que son eles quen carecen de compaixón.

Por outra banda, o libro relátase como nun espazo temporal liminal. Mentres se len os capítulos, o tempo avanza, as estacións mudan, os xemelgos medran. Pero, ao mesmo tempo, percíbese que o mundo fica inmóbil. A guerra somete a humanidade nun estado de inmobilidade do que ninguén pode saír. Alóngase o tempo, estarricase indefinidamente.

Nese mesmo senso, Agota Kristof nunca determina a rexión en que se atopa a casa da avoa. Sabemos que está nunha zona fronteiriza, pero non sabemos con que país linda. Tampouco sabemos as linguas que falan, nin cal é a lingua estranxeira á que fan referencia. Claro: poderíamos mergullar na biografía da autora e sacar as nosas conclusións. Pero, no fondo, non importa. Paradoxicamente, a guerra entre nacións dilúe a identidade nacional. A miseria, o medo e a violencia rachan a identidade de calquera poboación.

A crúa representación da sociedade en O gran caderno lembra a obra literaria de Bertolt Brecht.  En ambos casos hai un retrato da miseria humana; de comunidades nihilistas que comezan a rexerse só polas necesidades básicas; dun mundo desvalorizado que non pode senón perpetuar a violencia. Así, conforme avanza o libro e os xemelgos relaciónanse coa poboación, a narración alcanza un carácter expresionista a tal grao, que semella que o texto muda de xénero á literatura de terror. 

Agota Krisfof ten unha prosa á altura de Herta Müller. Ambas escritoras describen o horror sen facer xuízos, déixanos a nós esa tarefa. Non adornan, preséntanos a realidade tal coma a perciben. Cunha prosa concisa e afiada, O Gran caderno adéntranos nun mundo desamparado, ao límite da humanidade.