Memoria histórica
O agasallo da morte

Foi un domingo, día do Señor para os católicos. En Ferrol, que sería del Caudillo ata os oitenta. Era festa, mais poucos celebraban. As casas do pobo recendían ao medo que fora sementado dous anos antes, estaba agromando, fora regado con sangue.

Era 25 de Decembro, as panxoliñas non eran quen de calar os disparos. O gatillo quería aproveitar as últimas vidas do 1938.

“(...) Al mismo tiempo que nos nace al Divino Niño, nos anda naciendo España. Por eso nuestras Navidades son, ahora, tan dolorosas. (...) Si, pues, de nuestras Navidades ha de nacer España, nuestras Navidades tienen que ser totalmente españolas. Si fuesen de otra manera, lo que de su seno naciese sería cualquier cosa menos España (...) Y esto no puede ser”. E isto non pode ser. Non pode ser. Non foi. Non deixaron que fose.

Eran estas as verbas que aparecían na portada de El Correo Gallego o día de noiteboa, a derradeira noite de Carrizo e Labrada. As únicas persoas asasinadas  o día de Nadal en Galicia durante o período de guerra. Estaba a nacer España, dicían os asasinos, o paristallo dun país que había anos que aflorara. O que estaba a nacer, cun berro calado, era a negrura dunha longa noite de pedra.

A cidade naval, berce dos feitos

“Pódese dicir que en Galicia non hai o concepto dunha guerra civil, senón dunha sublevación militar que gaña en moi pouco tempo” comenta Emilio Grandío Seoane, profesor de Historia Contemporánea na USC. 

Tras o Golpe de Estado de xullo de 1936, o país queda dividido en dous, desdóbrano á forza. “Españolito que vienes al mundo te guarde Dios. Una de las dos Españas ha de helarte el corazón”. Aínda  que os versos de Machado facían referencia a esta partición, o certo é que ningunha das dúas Españas había xear o corazón da poboación, pois xa estaba crebado de tanta dor.

A partilla das zonas estaba relacionada cos resultados das eleccións en febreiro de 1936, os militares triunfaran naquelas rexións onde gañaran as candidaturas de dereitas. Galicia foi unha excepción, pois a Fronte Popular vencera na comunidade galega mais esta quedou en poder dos sublevados en poucos días, sendo as cidades da Coruña e Ferrol indispensábeis para conseguilo.

Estaba a nacer España, dicían os asasinos, o paristallo dun país que había anos que aflorara. O que estaba a nacer, cun berro calado, era a negrura dunha longa noite de pedra.

“Ferrol era a base naval con máis efectivos en barcos e homes de España en xullo de 1936” relata Xosé Manuel Suárez, historiador e autor de libros como Armas para a República ou O alzamento de 1936 no norte da Coruña. “De permanecer Ferrol no bando republicano non caería Galicia, xa que se bombardearía A Coruña desde o mar, dominando a costa galega e non sería posible o bloqueo da costa cantábrica republicana, que foi minada pola Armada ferrolá ata outubro de 1937”.

“Ferrol foi onde máis represión houbo en Galicia con diferenza” salienta Grandío Seoane.  Calcúlase que arredor de 2700 persoas foron represaliadas en toda a comarca  ferrolá no período de guerra e ditadura, máis de 700 entre 1936 e 1939. E entre esa longa listaxe, só dous asasinados o día de Nadal. O agasallo da morte, Carrizo e Labrada.

O derradeiro alento de liberdade

“Quíxose facer ver que os roxos eran perigosos elementos revolucionarios e por suposto inimigos da relixión, merecedores de ser fusilados un día de Nadal” deste xeito explicaba Suárez a escolla do día para ámbalas dúas mortes.

Mais eses que rumbaban de defender a relixión tiñan os principios tan curtos que tropezaban con eles. “Os falanxistas mataron o crego de Xestoso por negarse a doar diñeiro para o movemento salvador da patria. En Ferrol asasinaron tamén a Matías Usero, que colgara os hábitos anos antes” exemplifica o historiador.

O castelo de San Felipe foi prisión. Foi testemuña do último latexar de Andrés Braña, coñecido como O Carrizo, e Manuel Orjales, de alcume Labrada.  A fortaleza, construída con fins defensivas en tempos de Felipe II, foi unha gaiola para a liberdade. Unha gaiola que só abrían para matar os paxaros que gardaba. Pois segundo Suárez, “preto de 80 persoas foron fusiladas por sentenza entre 1936 e 1942 nos muros de San Felipe”.

Andrés Braña era coñecido coma Carrizo, levaba o alcume dun paxaro de cor parda. De profesión mariñeiro, só pretendía navegar as vagas do que cría xusto. Naceu en Ferrol mais vivía en Cedeira. Era novo cando as balas lle privaron de alentar, tiña 27 anos. Ramón Braña e Brígida Rodríguez quedaron aquel Nadal sen fillo, o galano dunha loita inicua.

O castelo de San Felipe foi prisión. Foi testemuña do último latexar de Andrés Braña, coñecido como O Carrizo, e Manuel Orjales, de alcume Labrada.  A fortaleza, construída con fins defensivas en tempos de Felipe II, foi unha gaiola para a liberdade. Unha gaiola que só abrían para matar os paxaros que gardaba. 

O adeallo de Labrada tiña coma propietario a Manuel Orjales. Un traballador naval que ollou o mundo por vez derradeira aos 32 anos. Fora Cerdido a vila que o vira nacer, era Ferrol quen o acollía na súa morte. José Orjales e Josefa Bouza sentiron naquel intre a mesma dor que os outros dous proxenitores, un afliximento indescriptíbel, unhas feridas gravadas no corazón que endexamais atoparon vendaxe.

Braña e Orjales foron detidos a comezos de decembro, o día 3, en Régoa (Cerdido). Fuxiran ámbolos dous ao monte, sen integrarse en ningún grupo. En Crónica negra de la marina española explícase que acababan de roubar 1490 pesetas no intre que foran interceptados. Levaban dúas pistolas e boinas coas insignias da foz e o martelo. Foi ese o seu derradeiro alento de liberdade.

O 20 de decembro de 1938 El Correo Gallego incluía o seguinte no referido a Consellos de guerra: “Mañana miércoles, a las once, se celebrará en el cuartel de Zapadores un Consejo de guerra para ver y fallar la causa instruída contra los paisanos Manuel Orjales Bouza y Andrés Braña Rodríguez, por el delito de rebelión militar y robo a mano armada”. Os dous días seguintes os nomes dos persoeiros volvían a incluírse en dito xornal.

Non foi ata o 25 de decembro que se cumpriu a sentenza. O reloxo de area da morte acababa de soltar o último gran, era a hora, eran as cinco da tarde. Caían os corpos sen vida sobre a friaxe do terreo, sobre a friaxe na que se estaba a sumir o país enteiro.

Ese mesmo día botóuselles terra por riba, sementouse a inxustiza no cemiterio de San Salvador de Serrantes. Un 25 de decembro, un día de Nadal, un día calquera...