O prelo
Ourika ou como ler o pasado doente

O debate sobre ler ou non ler certos textos, que no contexto actual resultan moralmente cuestionables, é un tema que, desde a miña perspectiva, deixou de ser pertinente porque evolucionou e propuxo novas preguntas: como ler eses textos, desde que perspectiva e, quizabes, con que finalidade. Ourika, de Claire Duras, é un exemplo deses textos que non deben ser lidos sen contextualización histórica e sen unha mirada crítica, pois é un xeito de enriquecer á súa lectura e descubrir a súa posíbel pertinencia no presente.

Claire de Duras (Francia, 1777–1828), esquecida até practicamente o século XXI, foi unha das escritoras cuxa biografía e obra estivo marcada polo estalido da Revolución Francesa. Tras a caída do imperio, Duras exiliouse en Londres, onde continuou a frecuentar círculos intelectuais. Alí mantivo unha relación con Madame de Staël e Chateaubriand, precursores do romanticismo francés.

De volta en Francia, na época da Restauración, mantivo un afamado salón literario. Máis foi até a idade de 40 anos, que comezou a escribir. Admirada por Goethe, Victor Hugo e Saint-Beuve, Claire de Duras publicou tres novelas en vida. A súa obra en xeral destaca por expoñer as condicións de opresión que se experimentaban no seu contexto a través das súas personaxes, así como por abordar temáticas propias so Século das Luces, como a igualdade de xénero.

Ourika, a súa segunda novela, inicialmente publicada de xeito anónimo, obtivo gran éxito desde o primeiro momento e até a abolición da escravitude de 1948. A súa autora é hoxe considerada a primeira escritora en afondar sobre o racismo e o perpetuo estado de marxinación á que estaban sometidas as persoas negras na Francia de finais do século XVIII e principios do XIX.

A diéxese narra a historia de Ourika, unha nena senegalesa que foi raptada, vendida e posteriormente “regalada” á familia Beauvau, quen lle brindou a educación e as facilidades propias da aristocracia da época. Con todo, o conflito céntrase no momento en que Ourika recoñece e  dimensiona as implicacións sociais da súa cor de pel, momento que Franz Fanon define como “melancolía racial”, onde “a identificación racial se converte nun lugar de trauma continuo”.

“(...) pero eu non tiña futuro, pese a que nin tan sequera o sospeitaba. Cheguei á idade de doce anos sen concibir que se puidese ser feliz doutro modo a como o era. Non me anoxaba ser negra, a xente dicíame que era encantadora; por outra banda, nada me facía sospeitar que fose unha desvantaxe. Apenas vía a outros nenos; só tiña un amigo, e a miña cor negra non lle impedía quererme.”

A novela de Claire de Duras está baseada na vida de Ourika, unha nena senegalesa que morreu aos 16 anos de idade. Tal como se expón no libro, a nena foi mercada e logo regalada por un dos gobernadores de Senegal, Stanislas de Bouffles, quen escribiu no seu diario: “Merquei unha pequena negriña de dous ou tres anos para enviala á señora da duquesa de Orleans... Síntome a punto de chorar ao pensar que esta pobre nena me foi vendida como unha pequena aña”.

Aínda que como gobernador Bouffles tratou de “mitigar” os arrepíos da trata de escravos, a ideoloxía racista fortalecida nos séculos da colonización non posibilitou que se decatase do seu racismo e do conflito ético que supuñan as súas “boas intencións”. Con todo, limitada polo mesmo contexto colonial, a novela de Claire de Duras dá conta deste conflito e decide mostrar a mutilación vital das persoas negras que foron levadas a Europa, aínda que os colonos decidiran “liberalas” e socializalas. Así pois, o texto de Claire de Duras describe os efectos do sistema racista na identidade de Ourika.

“Vino todo: vinme negra, dependente, desprezada, sen fortuna, sen apoio, até entón un xoguete, un divertimento para a miña benfeitora, pero decontado rexeitada dun mundo no que non fora feita para ser admitida”.

É importante destacar que a autora fai un esforzo por “humanizar” a Ourika fronte aos ollos das súas lectoras francesas contemporáneas. Porén, hoxe non podemos ler o texto sen facer unha revisión crítica e preguntarnos polos supostos éticos do seu lugar de enunciación; do que supón tomar a vida de Ourika como inspiración e logo convertila nun relato en primeira persoa, pois a personaxe de Ourika é a narradora na maior parte do relato. A otra parte é produto da fascinación dun médico que non ten máis interese nela que facer que Ourika lle conte a súa historia de vida.

Con todo, a edición galega a cargo de Hugin e Munin destaca pola labor do tradutor Xavier Senín, cuxas notas de rodapé complementan o texto a través da explicación de certo suceso histórico ao que se fai referencia no texto de xeito explícito ou implícito. Este exercicio de Senín, non só sitúa ás lectoras nun contexto, senón que se adica a expoñer e, polo tanto, a visibilizar as condicións das persoas negras na vida social da Francia do século XVIII.

“Comezábase a falar da liberdade dos negros. Era imposible que esa cuestión non me afectase no máis fondo do meu ser e aínda mantiña a ilusión de que noutros lugares, cando menos, vivían persoas semellantes a min. (...) Por desgraza axiña me desenganei! Os masacres de Santo Domingo causáronme unha nova e lancinante dor”.

Para posibilitar unha lectura crítica, o tradutor enmarca a obra, reconstrúea e intervena. A súa pegada no texto resulta imprescindible na publicación de certos textos clásicos que non deben deixar de ser lidos, pero que nos exixen comezar a reformular como debemos lelos, que temos que investigar, sobre que temos que prestar atención. A academia e a crítica que se encargaron de constituír o canon literario europeo dos séculos pasados cruzaron por riba de cuestións que non  deben pasar por alto no presente. Algunhas das literaturas que deixan patente a opresión, invisibilización e violencia sistemática de certos colectivos, tamén serven para reconstruír as historias das que nunca se falou ou que foron borradas. Serven para facer presentes a todas aquelas identidades á quen lles foi arrebatada a posibilidade de enunciarse.

En xeral, a novela de Claire de Duras pon de manifesto os efectos da branquitude inxenua, de como as boas intencións non son suficientes, do síndrome do salvador que moitas veces é produto do prexuízo e dunha xenerosidade que, paradóxicamente, é tan egoísta que é incapaz de ver o xeito en que as súas accións afectan a vida das persoas racializadas.

Ourika, vencellada coa exposición do traballo documental do tradutor, converten esta edición nun documento dialéctico que visibiliza e pon no centro a historia do colonialismo e da opresión racista nos territorios europeos.