O prelo
Saltar fóra da páxina: as personaxes femininas e a transformación extraliteraria

Inma Otero Varela volve a crear unha ponte entre a filosofía e a literatura para resolver que tan reais podemos considerar as personaxes e, por outra banda, que tipo de representación feminina se está a construír na literatura galega contemporánea.
22 dic 2022 18:29

En 442 a.C. Sófocles fixo a primeira transcrición da que teñamos noticia do mito de Antígona. Foi o punto de partida para unha personaxe que mantén unha presenza persistente na cultura occidental en todos os xéneros artísticos. Nos últimos anos e no ámbito literario, sería a escritora mexicana Sara Uribe, quen lle daría un novo xiro ao mito para, a través del, falar da guerra contra o narcotráfico en México e das persoas desaparecidas durante esta. Así, cando a Uribe pregunta: “¿Quién es Antígona dentro de esta escena y qué / vamos a hacer con sus palabras? / ¿Quién es Antígona González y qué vamos a hacer / con todas las demás Antígonas? / No quería ser una Antígona / pero me tocó.”, fai evidente como as personaxes posibilitan procesos de transmisión e transcenden os campos da reflexión filosófica, antropolóxica e política. Mais tamén fan unha inmersión ao noso propio campo sentimental. Como é que as personaxes nos fan sentir? Ou, máis ben, como é que se expanden ao campo do real, do material? 

A materialidade das fillas de Lupa fai un percorrido pola filosofía para explicar como é que as personaxes literarias poden ser consideradas obxectos sociais, e presenta tamén un estudo sobre as características das personaxes femininas na literatura galega contemporánea.  

A autora, Inma Otero Varela (Carral, 1976), actualmente traballa como profesora de Lingua e Literatura Galega no Ensino Medio. Entre o 2003 e 2008, foi lectora de galego na Universidade La Sapienza de Roma. Como crítica literaria, colabora en Grial, Nós Diario e a web Insula Europea. Como investigadora, profunda na intersección da literatura e a filosofía. No 2014 publicou o ensaio A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, Anotacións sobre literatura e filosofía, nº 6 (Vigo: Euseino?). E no 2017 traduciu o libro de Maurizio Ferraris, Emerxencia (Vigo: Euseino?).   

Nunha tradición literaria como a galega, que Mario Regueira denomina “literatura maronda”, en tanto que forma parte dun sistema cultural que a mantén nunha condición de marxinalidade, ademais do contexto sociolingüístico en que se inscribe, ábrese ao espazo para que xurdan personaxes que non corresponden as normas heteronormativas. Con todo, Inma Otero sinala que, aínda así, até este século, estas personaxes eran maioritariamente masculinos.  

Vencellando isto co feito de que a crítica feminista á literatura galega chegou cun retraso por priorizar outro tipo de lecturas, como expón Helena González no seu libro, Elas e o paraugas totalizador. Escritoras, xénero e nación (2005). A materialidade das fillas de Lupa convértese ipso facto nunha lectura pertinente e necesaria para continuar a estudar a literatura galega desde unha perspectiva crítica que atenda a todas aquelas corporalidades que, xa sexa nas obras, como no seu estudo, ficaron fóra das discusións. 

O libro toma como base conceptual a proposta de Maurizio Ferraris coñecida como Novo Realismo, unha orientación filosófica que pon en cuestión o relativismo que veu co posmodernismo, pois este “pasouse dunha doxa baseada en afirmacións categóricas que se converten en verdades a unha doxa baseada nunha mentira lexítima, porque toda falsidade é relativa. O relativismo radical fomentaría os novos populismos, o mantemento das vellas inxustizas e a creación doutras novas”.  

Mais Otero Varela traslada toda esta nova corrente filosófica contemporánea aos estudos literarios. E, seguindo o xiro ontolóxico do Novo Realismo, constrúe a súa análise a partir da ontoloxía da arte. É dicir, deixa fóra ao suxeito artista (factor relevante se pensamos na consagración das autorías propias do eido artístico), e céntrase no estudo das obras en si mesmas. Mais, o que semella relevante é como a autora tende o ponte entre disciplinas para converter as personaxes de obras narrativas en entes reais. 

“Toda representación artística, unha vez inscrita no documento que é a obra convértese nun obxecto social. Igual que as personaxes, obxectos ficticios cunha entidade ontolóxica, as representacións da realidade histórica contemporánea, convértense de seu en obxectos sociais. (...)” 

O que se propón é que, en tanto obxectos, as personaxes xeran a capacidade de transformar o mundo e poñerse en relación connosco, por exemplo, a través dos sentimentos que nos provocan. Porque a rabia ou a desesperación coa que acompañamos a Antígona nos seus esforzos por soterrar ao seu irmán, son tan verdadeiros e forman parte da realidade tanto como Antígona mesma. Pero alén dos procesos individuais, concibir as personaxes como obxectos tamén abre outra posibilidade de lectura e demostra a importancia da literatura en certos contextos sociais. Porque as personaxes tamén foron relevantes nos procesos de restauración da dignidade colectiva ou ao instauraren novos paradigmas de representación e identidade que foron da man das mudanzas no eido sociopolítico. Pois, en tanto ambas forman parte da realidade, non hai xeito de que poidan ser independentes unha da outra.  

Dividido en tres capítulos, A materialidade das fillas de Lupa presenta os primeiros dous para sentar o campo conceptual en que se va a desenvolver a análise central do libro, que son as propiedades das personaxes femininas da narrativa do presente século. Para este exercicio, no terceiro capítulo faise un percorrido polas obras literarias publicadas nos últimos 22 anos da literatura galega.  

Entre as varias propiedades que presentan os obxectos ficcionais femininos estudados, cabe salientar o motivo da “memoria”. Inma Otero Varela non deixa pasar o uso masivo do vocábulo, o que, nalgúns casos levou a que se convertese nun significante baleiro. Con todo, os apuntamentos ao respecto do tratamento literario da memoria axudan a dilucidar a relación estreita entre o acto de facer memoria e a escrita feminista. 

“A memoria procura compensar aqueles grupos sociais que foron privados de voz, que foron borrados dos rexistros ou que o relato oficial restrinxiu ás marxes, entre eles o das mulleres”.  

Por outra banda, a parte referida ao “Eu cuantificado”, resulta moi interesante en tanto que facilmente poderíase tender unha nova ponte entre a lectura da autora, as personaxes e o Manifesto Cyborg de Donna Haraway.  

“O ‘eu cuantificado’ anexiona inscricións a partir da dixitalización da vida cotiá que permiten as novas tecnoloxías, Desde un dispositivo diminuto ou encaixado noutros dispositivos que xa forman parte da nosa rutina como o móbil, cuantifícanse os aspectos que teñen que ver cos parámetros biolóxicos. Monitorízanse as funcións do corpo, cóntanse os pasos ao camiñar, analízanse os ritmos cardíacos (...)”  

Así, o libro fai que nos preguntemos necesariamente por estas propiedades que están a aparecer nas personaxes femininas na literatura contemporánea. Como se nos está a representar e que aspiracións, necesidades ou opresións están a corporalizar? A autora deixa claro que a literatura de ficción tamén pode desvelar que reflexións sobre a identidade están a atravesarnos actualmente. 

Nese senso, a pesar de que en A materialidade das fillas de Lupa teña o foco nas personaxes femininas das obras literarias, é un estudio que transcende o ámbito literario até o punto de establecer unha relación directa coa nosa realidade (se é que algunha vez houbo unha separación). Se ben tampouco é un texto que consideraría divulgativo, senón que responde moito máis ao eido da especialidade, é o suficientemente accesíbel para darnos unha idea xeral do que está a suceder no ámbito da filosofía contemporánea, pero, sobre todo, no panorama actual da literatura galega.  

“Os trazos que marcan os obxectos ficcionais femininos como desconformes co lugar secundario ao cal son relegados impulsan o afloramento de inscricións subversivas respecto ás convencións de xénero, iguais ou moi parecidas ás inscricións diverxentes das que emerxen personaxes que non se axustan á división binaria, ou que non responden á heteronormatividade, é dicir, outros obxectos rebeldes”. 

Inma Otero Varela desprega ante nós un catálogo inmenso de personaxes, obras e autoras que non poden senón espertar unha nova curiosidade de coñecer obxectos literarios que non coñecíamos. Pero, sobre todo, dános as pistas para ler doutro xeito, con máis atención sobre o que as personaxes din e fan de nós.  

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Entrevista La Poderío
Entrevista La Poderío Carmen Fernández Gálvez: “El origen de la creatividad está en la naturaleza”
Carmen Fernández Gálvez (1979) nace en Vélez Málaga. Como mujer inquieta y curiosa decide realizar estudios de psicología. Su pasión por la cosmética natural y los remedios vegetales comenzó años más tarde.
Brasil
Ana Carolina Lourenço y Fabiana Pinto “Organizar la imaginación es la lucha de nuestro tiempo”
En la vanguardia de los movimientos que plantaron cara a la extrema derecha bolsonarista, las mujeres negras cuentan con una largo recorrido en la disputa política brasileña. Un libro recoge su genealogía y sus miradas para el futuro.
Alemania
Alemania Feminicidios en alza en un país sin Ministerio de Igualdad ni ley de violencia de género
La convocatoria de elecciones en Alemania dejará en suspenso la propuesta para crear una ley específica de violencia de género en un país donde la última cifra oficial, 360 feminicidios en el año 2023, podría no reflejar una realidad mucho más grave.
Vigo
Sanidade Unha multitudinaria manifestación enche Vigo contra a privatización sanitaria orquestrada desde a Xunta
Ducias de miles de persoas e os partidos da oposición acoden ao chamado de SOS Sanidade Pública para reclamar “a reconstrución da área sanitaria de Vigo”, empobrecida pola privatización de servizos e os sobrecustos do Álvaro Cunqueiro.
Vigo
Política A exdirectora financeira de Povisa perfílase como a nova líder do PP de Vigo
Luisa Sánchez Méndez foi entre 1999 e 2023 alto cargo do Hospital Povisa desde onde Alfonso Rueda deulle o pulo á sanidade pública, dirixindo os Recursos Humanos da Consellería de Sanidade na área sanitaria de Pontevedra e O Salnés.
Medio ambiente
Minaría A Xunta xestiona a reactivación de 51 minas en Galiza coa licenza caducada
O goberno de Alfonso Rueda publicou medio centenar de concursos de dereitos mineiros con permisos caducados que abrirán as explotacións unha vez conclúa unha fase de análise e investigación do solo.
Rap
Poetas Puestos “Tanto los medios como la política quieren que seas un tonto feliz”
Charly Efe y Teko, acompañados de una banda, publican el disco ‘Tontos felices’ donde mezlcan su carrera en el rap con ritmos rock para crear lo que han bautizado como rap‘n’roll.
Ocupación israelí
Ocupación israelí Israel firma el acuerdo con Hamás, pero todavía tiene que votarlo el Gobierno
Los representantes israelíes en Doha validan el pacto para un cese temporal de las hostilidades y un intercambio de prisioneros. Este viernes se vota en el Gobierno israelí, donde dos partidos ultras se oponen.

Últimas

Groenlandia
Análisis Por qué Groenlandia es clave en la carrera por las materias primas
El anuncio de Trump parece salido de una precuela de la película 'Don’t Look Up', en la que los intereses geopolíticos y económicos no nos dejan ver el colapso inminente.
Historia
Descifrando a historia As cortes de Melide, así foi como o medo da nobreza galega tratou de frear novas revoltas como a Irmandiña
No ano 1520 en Castela, estala a Guerra das Comunidades. Esta revolta vai ter un carácter antiseñorial e tamén en contra o novo rei, Carlos I. En Galiza, tamén tivo o seu eco.
China
Pulsos bajo el cielo Beijing rave: amor, unidad y respeto
Exploramos los entornos de la música electrónica underground en Beijing, donde los jóvenes siguen creando espacios y nuevas formas de relacionarse y entenderse
Más noticias
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición El CIS vuelve a situar la vivienda como el principal problema de la población
Uno de cada dos votantes de las izquierdas sitúan la vivienda entre los tres grandes problemas que afronta el país. La encuesta del CIS muestra a los partidos de la izquierda en la misma situación de desinfle que el mes pasado.
Análisis
Análisis El PSOE intenta pescar en el río revuelto de la izquierda para acercarse al PP
Entre los votantes del PP sólo hay dos cosas que produzcan ilusión: el rechazo a Sánchez y su Gobierno e Isabel Díaz Ayuso. Feijóo, que no es una de ellas.
Galicia
Literatura Daniel Salgado reformula las claves de la poesía política en la contemporaneidad en 'Poemas realistas'
El discurso de este poemario convoca las dos ideas-fundamento que vertebran la poética de Salgado: la constatación de la ruina y la perseverancia en la posibilidad de un horizonte no clausurado.

Recomendadas

Literatura
Letras Galegas Da Sección Feminina do franquismo ao Cancioneiro Popular Galego: o pobo é quen canta e baila
As cantareiras protagonizarán o Día das Letras Galegas de 2025. Beatriz Busto e Richi Casás fálannos delas, de Dorothé Schubarth, do Cancioneiro Popular Galego e da dificultade de acceder aos arquivos sonoros que conservan as súas voces.
Historia
Historia La segunda vida de Joaquín Maurín
Alberto Sabio reconstruye en “Excomunistas” la vida y el pensamiento del fundador del POUM: desde su politización en el republicanismo hasta su giro socialdemócrata y anticomunista durante la Guerra Fría.
Ocupación israelí
Expansionismo israelí El Golán sirio, radiografía de una joya natural diezmada por la ocupación israelí
Las actividades extractivistas del Estado israelí sobre los recursos hídricos o proyecto de parque eólico en las tierras colonizadas amenaza el sustento diario de las comunidades locales.
Represión
Represión Cómo descubrir a un infiltrado, el manual
Un grupo de afectadas por el espionaje policial publica un texto colectivo como herramienta y reflexión sobre este fenómeno.