Culturas
De volta ao pensamento máxico

Baixo o estigma de “atraso” e “ignorancia” a mirada urbana ten deslexitimado cosmogonías enteiras das poboacións rurais
11 sep 2021 09:38

“(...) púxenme coma unha loba. Non deixaba de berrar nin de mover o corpo. Meu  pai tentou calmarme, mais eu mordinlle o ombreiro e todos os brazos. Ninguén podía comigo, era forte coma un animal. E mira que había varios homes na casa e eu daquela só tiña dez anos. Tiveron que ir chamar por un señor que sabía de espiritismo. Non lembro ben o que fixo, mais sacoume o demo de dentro. Segundo miña nai, trouxo herbas, un crucifixo e ovos. Cando espertei ao día seguinte, xa era a mesma de sempre”. - Felicia, Sabaxáns. 

De todos os xeitos que hai para coñecer e se achegar a unha cultura, os máis inmediatos, sen dúbida, son a lingua, a gastronomía e a literatura oral. Ao chegar a Galiza, non tardas moito tempo en escoitar as lendas autóctonas máis populares. Todas as que están relacionadas coas bruxas, as meigas e os trasgos. Por iso, en canto cheguei a vivir nunha comunidade rural que vía tan achegada ás súas tradicións, á natureza, aos seus mitos, quixen escoitar da boca da xente as historias da rexión. Quería saber de que ían os verdadeiros contos das meigas, as particularidades que tiñan no sur do país. Estaba segura de que os relatos sobre sucesos sobrenaturais abondarían.

Con todo, sempre que preguntaba, a xente ficaba sorprendida. Negaba con rotundidade que existisen ese tipo de historias. Pechábanme a porta. E eu ficaba confundida sen saber se desconfiar de tal aseveración, se admitir que a fantasía non é intrínseca a todos os pobos, se estaba a xente cansa de que lle preguntasen polo mesmo ou se había algo que non me querían contar. Non volvín  preguntar.

Sobrevivir á razón

Penso que o meu primeiro erro ao intentar achegarme ao imaxinario fantástico foi ir cunha idea preconcibida: pensar que ía atopar certas historias dun xeito determinado. A pesar do pouco tempo que levaba na Galiza, a folklorización producida polos medios de comunicación e as grandes empresas era tan predominante que construín unha imaxe do territorio que non tiña relación coa realidade e que, máis ben, eses relatos tan reproducidos séntense coma unha imposición.

A diferenza do que sucede nas grandes cidades, o pensamento máxico si predomina no campo. Mais non do xeito que se adoita proxectar até o cansazo. As comunidades do rural están vivas, en movemento, e non atrapadas no pasado. É por esa sinxela razón pola que non é adecuado pensar que as aldeas se relacionan con certos relatos do mesmo xeito en que adoitaban facelo hai décadas. O pensamento máxico non sempre é algo que nubra o sentido común nin confunde o sentido da realidade das persoas. Non ten que ver cun tipo de “atraso” ou “ignorancia”. Pertence a outro tipo de cosmovisión, a outra forma de coñecer o mundo.

Co paso do tempo, as historias comezaron a aparecer por si mesmas. Mais non como eu as esperaba: grandilocuentes e excepcionais. Non. Apareceron con naturalidade, coma un compoñente máis da vida. Non había bruxas con características físicas específicas, nin aparicións de trasgos con forma de cabalo. Tratábanse de pequenos detalles e experiencias na marxe da vida.

“Eu só digo que hai cousas que non se poden explicar. Unha vez, ao mirar pola fiestra, vin un lume no medio da finca de Iginio. Era un lume tan grande que ,e espantei e lembro que pensei que, de non apagalo, ía chegar á casa. Fun rápido polo meu marido para que el tamén o mirarse pero, ao chegar, non había nin lume nin ren. Tratoume de tola, mais xuro por Deus que o vin. En menos dunha semana, Iginio morreu. E pasoume outra vez algo semellante: estaba a baixar polo camiño ao eido e vin de lonxe a Maruja de Caxil. Pareceume moi estraño porque era demasiado cedo, aínda esta escuro e ela estaba soa. Saudoume de lonxe cun xesto estraño. Aos poucos días, tocaron as campás da igrexa por ela.” - Adelina, Sabaxáns. 

As historias comezaron a aparecer case  a un ano da miña chegada, sen eu pedilas. Fóronme contadas exactamente polas mesmas persoas que outrora me dixeran que non coñecían ningunha historia “sobrenatural”. Agora penso que a negación dese entón, facíase, máis ben, a partir dun sentido de protección fronte a ameaza do xuízo externo.

E é que, entre máis tempo convivo coa miña veciñanza, máis noto o peso que lles supón a estigmatización da que son obxecto en certos ámbitos da vida; das implicacións que ten na identidade individual e colectiva os anos de constante sinalamento pola súa “ignorancia”. É iso o que fai que, ao falar tanto de política, lingua, ou calquera outro aspecto que non ten que ver directamente co mundo práctico das tarefas agrarias, adoitan admitir a súa suposta ignorancia ou toman unha actitude á defensiva. A imposición do pensamento cientificista e urbano (que se tratan como sinónimos de modernidade, progreso e civilidade) deslexitima outras formas de ver a vida e algúns procesos epistemolóxicos alternativos e lendarios.

Porén, o pensamento máxico hoxe segue a operar na cotiandade. De xeito incógnito, forma parte da vida do rural. Mentres que asisten ao médico para tratarse un herpes, fan unha cita coa curandeira, á que aínda a veces chaman bruxa. Aínda se presta atención aos mouchos, por se chegan a anunciar a morte de alguén coñecido. Aínda se plantan coitelos na terra para atraer a chuvia e aínda se contan  con abraio historias do pasado que mesturan o fantástico co real.

Mais tampouco se pode esquecer o complexo e paradoxal que pode resultar, para unha mirada externa, as implicacións de certos relatos que proveñen do pensamento máxico. Como poder mirar e relacionarse, sen xerar un xuízo moral a priori, con certas historias que poderían afectar a terceiros? Falo dos murmurios dentro das casas que xuran que a veciña é bruxa e que a súa mirada ten “mal de ollo”, ou da serie de historias que, ao afirmar que as serpes maman a leite das mulleres e do gando, lexitiman a matanza destes animais que, en realidade, son inofensivos e controlan as pragas de roedores.

Habería que atopar unha forma de recoñecer o pensamento máxico das comunidades sen subestimalo nin  folclorizalo con fins de lucro. Porque existen outras formas de relacionarse co mundo. Formas que resisten á imposición da razón, que forman parte do patrimonio inmaterial dun territorio e que, polo tanto, enriquecen a cultura. Trátase de cosmovisións que nos poñen en contacto con algo que críamos ter superado, mais que seguen latentes, sobrevivindo a través dos séculos.

Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Activismos
Movementos sociais Guerra xeopolítica e loitas sociais: un ciclo de conferencias aborda en Vigo as raíces dun mundo en crise
Poñentes como Xosé Manuel Beiras, Miguel Urbán, Queralt Castillo ou Aurora Moreno abordarán algunhas das cuestións clave para analizar o presente e argallar ideas para o futuro nunhas xornadas organizadas polo grupo de activistas Ecoar.
Tribuna
Tribuna Altri, el franquismo industrial del PP
El Ejecutivo de Alfonso Rueda acaba de aprobar un informe ambiental que avala la macrocelulosa confirmando que no estamos ante una decisión técnica, sino política.
Medio ambiente
Medio ambiente Miles de persoas enchen as prazas galegas contra o ‘si’ ambiental da Xunta a Altri
A Plataforma Ulloa Viva logrou mobilizar decenas de concentracións nos concellos da conca do río Ulla e máis alá para protestar contra a Declaración de Impacto Ambiental aprobada polo Goberno de Alfonso Rueda para a celulosa.
Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Crisis climática
Informe de la OMM El nivel del mar se disparó en un 2024 que contabilizó el mayor número de desplazados climáticos en 16 años
El balance climático de 2024 de la Organización Meteorológica Mundial resalta datos preocupantes en indicadores clave de la crisis climática y confirma que el pasado fue el año más cálido jamás registrado.
Activismos
Movementos sociais Guerra xeopolítica e loitas sociais: un ciclo de conferencias aborda en Vigo as raíces dun mundo en crise
Poñentes como Xosé Manuel Beiras, Miguel Urbán, Queralt Castillo ou Aurora Moreno abordarán algunhas das cuestións clave para analizar o presente e argallar ideas para o futuro nunhas xornadas organizadas polo grupo de activistas Ecoar.
Crisis climática
Informe España experimentó 28 días de temperaturas por encima de la media en invierno por el cambio climático
València experimentó el mayor número de días por encima de la media (33) y Barcelona vivió la mayor intensidad de la anomalía: 1,4ºC sobre el promedio. Casi 394 millones de personas por todo el mundo sufrieron 30 días o más inusualmente cálidos.

Últimas

Más noticias
Arte
Arte y memoria histórica Un artista renuncia a un premio de la Academia de Bellas Artes Canaria por su defensa del monumento a Franco
Acaymo S. Cuesta argumenta que la posición de la Academia con respecto al ‘Monumento al Caudillo’ de Juan de Ávalos es contraria a los principios democráticos que defiende y no recogerá el galardón.
Análisis
Análisis La hipérbole pasa factura a Vox y deja la mayoría absoluta en manos de Sumar y Podemos
La caída de dos puntos de Vox muestra cómo la izquierda y el PSOE podrían seguir teniendo una oportunidad de evitar un Ejecutivo del Partido Popular con la ultraderecha.
València
Racismo El Aita Mari se querella contra Vox Borriana y un diputado ultra por llamarles “barco negrero”
Un edil de Borriana y diputado autonómico ultra les acusó de ser “barco de negreros” y “cooperador necesario de las mafias de tráfico de personas”. El partido difundió estas declaraciones.

Recomendadas

Medio ambiente
Medio ambiente A Xunta desoe a oposición social e dá luz verde ambiental á celulosa de Altri e Greenalia
O informe da administración galega, gobernada polo PP de Alfonso Rueda, conclúe que a proposta é “ambientalmente viable” e pasa por alto as decenas de miles de alegacións presentadas, así como a contestación social.
Costas
Costa A ría de Arousa, ao bordo do colapso ecosistémico
A principal produtora de marisco de Galiza afronta unha crise sen precedentes; o impacto da contaminación actual e a de potenciais industrias como Altri ou a reapertura da mina de Touro poñen en perigo o sector do mar.
Medio ambiente
Medio ambiente Miles de persoas enchen as prazas galegas contra o ‘si’ ambiental da Xunta a Altri
A Plataforma Ulloa Viva logrou mobilizar decenas de concentracións nos concellos da conca do río Ulla e máis alá para protestar contra a Declaración de Impacto Ambiental aprobada polo Goberno de Alfonso Rueda para a celulosa.
Cine
Vicente Monroy “El capitalismo es un ejercicio de destrucción de la curiosidad”
En su nuevo ensayo, Vicente Monroy convierte la penumbra de las salas de cine en protagonista, tejiendo un relato fascinante que une sus dos grandes pasiones: el cine y la arquitectura.