Culturas
O loito como fenómeno comunitario

A longa tradición de xestión comunitaria da vida, que caracteriza aos espazos rurais, tamén inclúe a perda dun integrante da comunidade.
26 sep 2021 10:02

Como sucede con todos os demais aspectos da vida, o xeito en que percibimos ou nos relacionamos coa morte non é estable, senón que vai mudando co paso do tempo e responde ao contexto sociocultural de cada territorio.

Aínda que a morte non é un tema que se aborde de maneira recorrente nin se fale dela con desapego, na zona rural en que vivo, a súa pantasma está presente todo o tempo nas anécdotas propias da comunidade, nas facturas dos múltiplos seguros que se teñen que pagar cada mes, nas misas semanais e na gran variedade de mitos e contos que corren de boca en boca mesturando a lembranza coa ficción.

Das primeiras cousas que chamaron a miña atención cando cheguei foi a mirada dialéctica das miñas veciñas sobre a nosa finitude. Por unha banda, falaban da morte co mesmo carácter solemne e respectuoso propio da misa dos domingos. Mais, por outra banda, a inminencia da fatalidade ocasionaba que fose asumida en bos termos, coa resignación despreocupada de quen di: “A morte a uns dá boa e a outros mala sorte” ou, “Se morremos...

... pra iso nacemos”

Ao pouco de nacer Maruxa, a miña veciña que hoxe pasa dos setenta anos, os seus pais mercáronlle un seguro de decesos. Lévao pagando mes a mes desde entón. É dicir que, polo menos, o contrato data de hai máis de sesenta e cinco anos. Sorprendeume a relevancia que xa daquela lle daban a pagar pola cobertura dos servizos funerarios: o velorio, o transporte, a resolución da parte burocrática, as distintas misas e, por suposto, o soterramento... Pero, máis que outra cousa, o importante para Maruxa é a certeza de que terá un ritual funerario digno. Por que outra razón, os seus pais, unha parella con cinco fillos que tiña que racionar a comida a tal grao que chegaba a repartir entre dous un ovo frito, gastaría o pouco que tiña nun seguro para cada membro da familia?

Quizabes era unha mestura entre a doutrina relixiosa, o perigo que supuñan certas tarefas agrarias, a dificultade de acceder a un servizo médico e outras implicacións da precariedade como un alto índice de mortaldade, que a morte estaba xa presente ao momento mesmo de nacer. Pois, ademais de pagar os seguros dos decesos, as familias mercaban por lote os nichos do cemiterio, pensando no futuro falecemento da súa descendencia e, así, procurando un chisco de certeza ante a inminencia da morte.

Hoxe, os nichos fican coma unha mostra dos procesos culturais e as mudanzas sociais. Debaixo da lenda “Propiedade da familia ...”, quedan baleiros os lugares que outrora foron mercados pensando nunha filla que ao medrar decidiu emigrar, dun fillo que casou e morreu noutra localidade, daqueles que non volveron nunca ou que preferiron optar por outro tipo de rituais e procesos mortuorios.

Cementerio Sabaxáns 2

Acompañar

Mais, se algo se ten mantido até hoxe é a xestión da dor pola perda como un proceso comunitario que excede a esfera íntima para invadir a estrutura social. A familia non é a única doente, senón que é toda a comunidade a que participa e acompaña no pesar á familia achegada do defunto.

Isto reflictese en distintas prácticas que están naturalizadas pola comunidade, mais que, para unha mirada que sempre foi urbana como a miña, son o paradigma do choque cultural. A primeira é anunciar a morte a toda a parroquia tocando as campás. Ao sonar, inmediatamente a xente comeza a comunicar: “Hai defunto na aldea”, e comeza a indagar quen puido ser. Mais o misterio non dura moito tempo, pois nun par de horas aparecen necroloxías nos puntos máis transitados pola comunidade, como poden ser os bares, os postes nos cruces de camiños, na igrexa ou mesmo no taboeiro de anuncios. A necroloxía normalmente inclúe o nome da persoa falecida e o mote polo que era coñecida, de tal xeito de que a veciñanza poida identificalo con maior facilidade. Aparecen tamén todos os seus vínculos familiares e a idade na que faleceu, que sempre capta particular a atención e, dependendo do número, causa maior sorpresa ou pesar.  

De feito, era tal a importancia do acompañamento, da mostra de solidariedade nun acontecemento que afecta a toda a comunidade, que definía a construción mesma das casas. Era imprescindible contar cun salón  suficientemente grande para velar aos defuntos da familia e acoller á veciñanza. E cada persoa da parroquia cumpría un rol no velorio. Había quen se encargaba de limpar, ordenar e preparar o salón; de recibir as invitadas, que a súa vez levaban comida preparada para que nin a viúva nin a familia tivese que encargarse doutra cousa máis que da súa dor.

E alí, no salón, comezaba un momentum de anécdotas e lembranzas relativas á persoa falecida. A risa e o pranto mesturábanse na mesma habitación como consecuencia dun exercicio espontáneo de memoria colectiva que alixeiraba a carga da morte.

Así, do mesmo xeito que para traer vida ao mundo era indispensable a comunidade, tamén ao momento de despedila. Maruxa conta como o seu pai adoitaban ser solicitado para vestir e arranxar os corpos dos defuntos. “Non todas as persoas valen para iso. O meu pai si. Non valía para outras cousas. Non era capaz de matar nin a unha galiña. Mais si que valía para vestir ás defuntas. Para iso requírese moito estómago. E facíao ben. Non cobraba nada, non o facía polo diñeiro. O que si é que a xente sempre lle agradecía cuns anacos de chocolate”.

Transformacións

Xa non se acompaña pola noite á xente en casa e os procesos mortuorios están sumamente institucionalizados e burocratizados. Mais aínda permanecen algunhas pegadas do carácter comunitario de afrontar e procesar a perda. As veciñas aínda levan comida á casa da familia que está de loito e mesmo agora que os velorios se levan a cabo sempre nos tanatorios máis achegados á parroquia, o servizo de bus que transporta á poboación da aldea ao velorio e viceversa, é indispensable até o grao que está incluído nos seguros de defunción.

A homoxeneización das costumes e a disolución das tradicións, como produto da globalización e do tipo de discursos e contidos que se propagan a través medios masivos de comunicación, son unha realidade que afecta tamén o xeito en que as persoas e as comunidades viven e afrontan a perda dun membro. Os factores que distinguen ás culturas e comunidades fúndense en prácticas hexemónicas impostas desde os espazos que se auto-proclaman como civilizados. Certos valores dilúense para dar paso a outros.

Con todo, son moitos os espazos en que a comunidade aínda arroupa e continúa a ser a principal fonte de apoio social das persoas que perden a alguén. O loito afróntase en colectivo, acompáñase. E toda a aldea achégase para mostrar o seu respecto e a súa dor ante a partida dun dos seus membros.

Referencia bibliográfica: ¿Cómo se vive el duelo en el ámbito rural? Una mirada desde la ancianidad?

Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Tribuna
Tribuna Carta abierta a José Soares de Pina, CEO de Altri: “Paren este proyecto que Galicia ni quiere ni necesita”
Los argumentos para apoyar lo que decimos son muchos. Se situaría en un terreno en el borde de la ZEC Serra do Careón; provocaría un nuevo ciclo de plantación masiva de eucalipto o de importación desde países del Sur; y no tiene licencia social.
Tribuna
Tribuna Carta aberta a José Soares de Pina, CEO de Altri: “Paren este proxecto que Galicia nin quere nin necesita”
Os argumentos para apoiar o que dicimos son moitos. Situaríanse nun terreo no bordo da ZEC Serra do Careón; provocarían un novo ciclo de plantación masiva de eucalipto ou de importación de países do Sur; e o máis importante: non teñen licenza social.
Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Salario mínimo
Salario mínimo PSOE y Sumar intentan llegar a un acuerdo para no perjudicar con el IRPF a los trabajadores con el SMI
La ministra de Hacienda ha confirmado que sería “algún tipo de medida que permita compensar a aquellos pocos trabajadores” en la situación de tener que tributar con el salario mínimo.
Residencias de mayores
Residencias Fondos de inversión y residencias: la mano invisible que retuerce los cuidados
Mientras DomusVi, en manos del fondo de inversión ICG, ya es la empresa con más residencias privadas del Estado, residentes, familiares y trabajadoras explican lo que supone que las prácticas especulativas acunen la vejez de las personas.
Opinión
Opinión Bretón no es un monstruo, ni Martín el nuevo Capote
Frente a la libertad sin peros que defienden unos, la responsabilidad de muchos: la de ciudadanos y librerías que se niegan a comprar o vender, respectivamente, el libro que Anagrama ha tenido a bien materializar.
LGTBIfobia
Manifestación Plataforma Trans planta cara a la transfobia con una manifestación contra el odio
La convocatoria el 29 de marzo denuncia un contexto internacional antiderechos. La organización pide a partidos y sindicatos que se sumen a la marcha porque la transfobia es un problema social, y por lo tanto también político, explican.

Últimas

AGANTRO
Agantro Tatuaxe: terapia e tendencia
Da marxinación á moda, o carácter simbólico e ritual da tatuaxe atópase actualmente erosionado polas dinámicas capitalistas.
Música
Música Pervertidos y puritanos, a los pies de Ethel Cain
Proyectos musicales como ‘Perverts’ de Ethel Cain son capaces de imponer silencio en medio de tanto ruido para pensar en un momento en que las redes sociales son herramientas tendenciosas para la difusión de propaganda de ultraderecha.
Gasto militar
Gasto militar “No nos resignamos a la guerra”: 70 organizaciones rechazan la deriva militarista de la UE y el Gobierno
Más de 70 organizaciones y personalidades de la cultura y el activismo firman un manifiesto que rechaza la escalada belicista y el rearme frente a una posible agresión rusa.
Palestina
Cisjordania Hamdan Ballal, codirector de ‘No other land’, agredido por colonos israelíes
Según los testigos que presenciaron el ataque, el cineasta está herido. Poco antes de las 14h el codirector de la cinta ha anunciado que Ballal ha sido puesto en libertad.
Minería
Minería estratégica en Extremadura La Comisión Europea declara “estratégicos” tres proyectos mineros en Extremadura
Las Navas (Cañaveral), Aguablanca (Monesterio) y La Parrilla (Almoharín) obtendrán financiación, verán facilitados sus procesos de tramitación y se beneficiarán de plazos más reducidos. La mina de Valdeflores no es considerada estratégica.
Más noticias
Obituario
Obituario Jesús Santos, el basurero que se ganó el corazón de Alcorcón
Alcorconero de toda la vida, teniente alcalde, activista social y sindicalista, Jesús Santos hizo que aquellos que le acompañaron en su camino se ilusionaran por la política.
Israel
Genocidio Mercadona vende tampones y patatas procedentes de Israel
En 2024 se produjo una reducción de las importaciones de tampones y patatas israelíes. Mercadona es una de las plataformas que trabajan con estos productos.
Madrid
Madrid La Sareb amenaza con el desahucio a dos jóvenes activistas en Carabanchel
Cadete 7, el bloque en lucha del que el ‘banco malo’ prevé desalojarles de forma inminente este jueves 27, fue el primero recuperado por el movimiento de vivienda de Madrid en 2013 tras haber permanecido deshabitado desde 2008.
Palestina
Palestina Egipto abre la puerta a un nuevo alto el fuego en Gaza con el visto bueno de Hamás y EEUU
A cambio de la retirada gradual de la tropas de Israel en la Franja, serían liberados cinco rehenes cada semana. El Gobierno de Netanyahu no se ha pronunciado y siguen los ataques contra población civil.

Recomendadas

Medio ambiente
Medio ambiente Milleiros de persoas enchen A Pobra do Caramiñal para berrar contra a celulosa de Altri e a mina de Touro
Unha grande multitude por terra e centos de embarcacións por mar esíxenlle ao Goberno de Alfonso Rueda que “recúe” ante o potencial desastre ambiental que sobrevoa Galiza.
Guerra en Ucrania
Guerra en Ucrania Colegios underground en Járkov después de tres años de guerra
La ciudad ucraniana construye escuelas subterráneas, preparadas para aguantar ataques balísticos y nucleares.
Feminismos
Irene García Galán “La memoria feminista hay que construirla desde abajo, desde nuestras casas”
‘Hilaria’ (Errata Nature, 2025) es un libro dedicado a la tatarabuela de Irene García Galán, pero también un ensayo político que navega a través de la memoria feminista, el antipunitivismo y el anarquismo.
Argentina
Estela de Carlotto “Faltan todavía muchos nietos por encontrar”
Al cumplirse 49 años del golpe cívico-militar, la presidenta de Abuelas de Plaza de Mayo dialogó con El Salto y apuntó contra el Gobierno de Milei y su ministra de Seguridad, Patricia Bullrich, que encabeza la represión de la protesta social.