Culturas
O loito como fenómeno comunitario

A longa tradición de xestión comunitaria da vida, que caracteriza aos espazos rurais, tamén inclúe a perda dun integrante da comunidade.
26 sep 2021 10:02

Como sucede con todos os demais aspectos da vida, o xeito en que percibimos ou nos relacionamos coa morte non é estable, senón que vai mudando co paso do tempo e responde ao contexto sociocultural de cada territorio.

Aínda que a morte non é un tema que se aborde de maneira recorrente nin se fale dela con desapego, na zona rural en que vivo, a súa pantasma está presente todo o tempo nas anécdotas propias da comunidade, nas facturas dos múltiplos seguros que se teñen que pagar cada mes, nas misas semanais e na gran variedade de mitos e contos que corren de boca en boca mesturando a lembranza coa ficción.

Das primeiras cousas que chamaron a miña atención cando cheguei foi a mirada dialéctica das miñas veciñas sobre a nosa finitude. Por unha banda, falaban da morte co mesmo carácter solemne e respectuoso propio da misa dos domingos. Mais, por outra banda, a inminencia da fatalidade ocasionaba que fose asumida en bos termos, coa resignación despreocupada de quen di: “A morte a uns dá boa e a outros mala sorte” ou, “Se morremos...

... pra iso nacemos”

Ao pouco de nacer Maruxa, a miña veciña que hoxe pasa dos setenta anos, os seus pais mercáronlle un seguro de decesos. Lévao pagando mes a mes desde entón. É dicir que, polo menos, o contrato data de hai máis de sesenta e cinco anos. Sorprendeume a relevancia que xa daquela lle daban a pagar pola cobertura dos servizos funerarios: o velorio, o transporte, a resolución da parte burocrática, as distintas misas e, por suposto, o soterramento... Pero, máis que outra cousa, o importante para Maruxa é a certeza de que terá un ritual funerario digno. Por que outra razón, os seus pais, unha parella con cinco fillos que tiña que racionar a comida a tal grao que chegaba a repartir entre dous un ovo frito, gastaría o pouco que tiña nun seguro para cada membro da familia?

Quizabes era unha mestura entre a doutrina relixiosa, o perigo que supuñan certas tarefas agrarias, a dificultade de acceder a un servizo médico e outras implicacións da precariedade como un alto índice de mortaldade, que a morte estaba xa presente ao momento mesmo de nacer. Pois, ademais de pagar os seguros dos decesos, as familias mercaban por lote os nichos do cemiterio, pensando no futuro falecemento da súa descendencia e, así, procurando un chisco de certeza ante a inminencia da morte.

Hoxe, os nichos fican coma unha mostra dos procesos culturais e as mudanzas sociais. Debaixo da lenda “Propiedade da familia ...”, quedan baleiros os lugares que outrora foron mercados pensando nunha filla que ao medrar decidiu emigrar, dun fillo que casou e morreu noutra localidade, daqueles que non volveron nunca ou que preferiron optar por outro tipo de rituais e procesos mortuorios.

Cementerio Sabaxáns 2

Acompañar

Mais, se algo se ten mantido até hoxe é a xestión da dor pola perda como un proceso comunitario que excede a esfera íntima para invadir a estrutura social. A familia non é a única doente, senón que é toda a comunidade a que participa e acompaña no pesar á familia achegada do defunto.

Isto reflictese en distintas prácticas que están naturalizadas pola comunidade, mais que, para unha mirada que sempre foi urbana como a miña, son o paradigma do choque cultural. A primeira é anunciar a morte a toda a parroquia tocando as campás. Ao sonar, inmediatamente a xente comeza a comunicar: “Hai defunto na aldea”, e comeza a indagar quen puido ser. Mais o misterio non dura moito tempo, pois nun par de horas aparecen necroloxías nos puntos máis transitados pola comunidade, como poden ser os bares, os postes nos cruces de camiños, na igrexa ou mesmo no taboeiro de anuncios. A necroloxía normalmente inclúe o nome da persoa falecida e o mote polo que era coñecida, de tal xeito de que a veciñanza poida identificalo con maior facilidade. Aparecen tamén todos os seus vínculos familiares e a idade na que faleceu, que sempre capta particular a atención e, dependendo do número, causa maior sorpresa ou pesar.  

De feito, era tal a importancia do acompañamento, da mostra de solidariedade nun acontecemento que afecta a toda a comunidade, que definía a construción mesma das casas. Era imprescindible contar cun salón  suficientemente grande para velar aos defuntos da familia e acoller á veciñanza. E cada persoa da parroquia cumpría un rol no velorio. Había quen se encargaba de limpar, ordenar e preparar o salón; de recibir as invitadas, que a súa vez levaban comida preparada para que nin a viúva nin a familia tivese que encargarse doutra cousa máis que da súa dor.

E alí, no salón, comezaba un momentum de anécdotas e lembranzas relativas á persoa falecida. A risa e o pranto mesturábanse na mesma habitación como consecuencia dun exercicio espontáneo de memoria colectiva que alixeiraba a carga da morte.

Así, do mesmo xeito que para traer vida ao mundo era indispensable a comunidade, tamén ao momento de despedila. Maruxa conta como o seu pai adoitaban ser solicitado para vestir e arranxar os corpos dos defuntos. “Non todas as persoas valen para iso. O meu pai si. Non valía para outras cousas. Non era capaz de matar nin a unha galiña. Mais si que valía para vestir ás defuntas. Para iso requírese moito estómago. E facíao ben. Non cobraba nada, non o facía polo diñeiro. O que si é que a xente sempre lle agradecía cuns anacos de chocolate”.

Transformacións

Xa non se acompaña pola noite á xente en casa e os procesos mortuorios están sumamente institucionalizados e burocratizados. Mais aínda permanecen algunhas pegadas do carácter comunitario de afrontar e procesar a perda. As veciñas aínda levan comida á casa da familia que está de loito e mesmo agora que os velorios se levan a cabo sempre nos tanatorios máis achegados á parroquia, o servizo de bus que transporta á poboación da aldea ao velorio e viceversa, é indispensable até o grao que está incluído nos seguros de defunción.

A homoxeneización das costumes e a disolución das tradicións, como produto da globalización e do tipo de discursos e contidos que se propagan a través medios masivos de comunicación, son unha realidade que afecta tamén o xeito en que as persoas e as comunidades viven e afrontan a perda dun membro. Os factores que distinguen ás culturas e comunidades fúndense en prácticas hexemónicas impostas desde os espazos que se auto-proclaman como civilizados. Certos valores dilúense para dar paso a outros.

Con todo, son moitos os espazos en que a comunidade aínda arroupa e continúa a ser a principal fonte de apoio social das persoas que perden a alguén. O loito afróntase en colectivo, acompáñase. E toda a aldea achégase para mostrar o seu respecto e a súa dor ante a partida dun dos seus membros.

Referencia bibliográfica: ¿Cómo se vive el duelo en el ámbito rural? Una mirada desde la ancianidad?

Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Activismos
Movementos sociais Guerra xeopolítica e loitas sociais: un ciclo de conferencias aborda en Vigo as raíces dun mundo en crise
Poñentes como Xosé Manuel Beiras, Miguel Urbán, Queralt Castillo ou Aurora Moreno abordarán algunhas das cuestións clave para analizar o presente e argallar ideas para o futuro nunhas xornadas organizadas polo grupo de activistas Ecoar.
Tribuna
Tribuna Altri, el franquismo industrial del PP
El Ejecutivo de Alfonso Rueda acaba de aprobar un informe ambiental que avala la macrocelulosa confirmando que no estamos ante una decisión técnica, sino política.
Medio ambiente
Medio ambiente Miles de persoas enchen as prazas galegas contra o ‘si’ ambiental da Xunta a Altri
A Plataforma Ulloa Viva logrou mobilizar decenas de concentracións nos concellos da conca do río Ulla e máis alá para protestar contra a Declaración de Impacto Ambiental aprobada polo Goberno de Alfonso Rueda para a celulosa.
Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Crisis climática
Informe de la OMM El nivel del mar se disparó en un 2024 que contabilizó el mayor número de desplazados climáticos en 16 años
El balance climático de 2024 de la Organización Meteorológica Mundial resalta datos preocupantes en indicadores clave de la crisis climática y confirma que el pasado fue el año más cálido jamás registrado.
Activismos
Movementos sociais Guerra xeopolítica e loitas sociais: un ciclo de conferencias aborda en Vigo as raíces dun mundo en crise
Poñentes como Xosé Manuel Beiras, Miguel Urbán, Queralt Castillo ou Aurora Moreno abordarán algunhas das cuestións clave para analizar o presente e argallar ideas para o futuro nunhas xornadas organizadas polo grupo de activistas Ecoar.
Crisis climática
Informe España experimentó 28 días de temperaturas por encima de la media en invierno por el cambio climático
València experimentó el mayor número de días por encima de la media (33) y Barcelona vivió la mayor intensidad de la anomalía: 1,4ºC sobre el promedio. Casi 394 millones de personas por todo el mundo sufrieron 30 días o más inusualmente cálidos.

Últimas

Más noticias
Arte
Arte y memoria histórica Un artista renuncia a un premio de la Academia de Bellas Artes Canaria por su defensa del monumento a Franco
Acaymo S. Cuesta argumenta que la posición de la Academia con respecto al ‘Monumento al Caudillo’ de Juan de Ávalos es contraria a los principios democráticos que defiende y no recogerá el galardón.
Análisis
Análisis La hipérbole pasa factura a Vox y deja la mayoría absoluta en manos de Sumar y Podemos
La caída de dos puntos de Vox muestra cómo la izquierda y el PSOE podrían seguir teniendo una oportunidad de evitar un Ejecutivo del Partido Popular con la ultraderecha.
València
Racismo El Aita Mari se querella contra Vox Borriana y un diputado ultra por llamarles “barco negrero”
Un edil de Borriana y diputado autonómico ultra les acusó de ser “barco de negreros” y “cooperador necesario de las mafias de tráfico de personas”. El partido difundió estas declaraciones.

Recomendadas

Medio ambiente
Medio ambiente A Xunta desoe a oposición social e dá luz verde ambiental á celulosa de Altri e Greenalia
O informe da administración galega, gobernada polo PP de Alfonso Rueda, conclúe que a proposta é “ambientalmente viable” e pasa por alto as decenas de miles de alegacións presentadas, así como a contestación social.
Costas
Costa A ría de Arousa, ao bordo do colapso ecosistémico
A principal produtora de marisco de Galiza afronta unha crise sen precedentes; o impacto da contaminación actual e a de potenciais industrias como Altri ou a reapertura da mina de Touro poñen en perigo o sector do mar.
Medio ambiente
Medio ambiente Miles de persoas enchen as prazas galegas contra o ‘si’ ambiental da Xunta a Altri
A Plataforma Ulloa Viva logrou mobilizar decenas de concentracións nos concellos da conca do río Ulla e máis alá para protestar contra a Declaración de Impacto Ambiental aprobada polo Goberno de Alfonso Rueda para a celulosa.
Cine
Vicente Monroy “El capitalismo es un ejercicio de destrucción de la curiosidad”
En su nuevo ensayo, Vicente Monroy convierte la penumbra de las salas de cine en protagonista, tejiendo un relato fascinante que une sus dos grandes pasiones: el cine y la arquitectura.