Bosque Galicia

Medio rural
A longa resistencia das comunidades de montes veciñais contra o espolio

En plena ditadura, as comunidades de montes veciñais conseguiron recobrar a titularidade sobre os montes que o plan da autarquía lles arrebatara. Case 80 anos despois, continúan na loita contra os resaibos da política franquista que hoxe se traducen no espolio e na desarticulación da vida organizada no rural.
22 nov 2022 11:41

O oito de novembro de 1939, Franco aprobou o Plan Extraordinario de Traballos Forestais co obxectivo de crear a masa forestal precisa para garantir a subministración de materia prima no proxecto da autarquía nacional. Daquela, era indispensable manter os prezos máis baixos posibles para que, co tempo, puidesen competir no mercado exterior.  

Se ben o primeiro obstáculo conseguiron sortealo a través da precarización da man de obra para levar a cabo a repoboación forestal, había un obstáculo maior: o número e a extensión de montes en propiedade do Estado era escasa para a tarefa. A solución chegou en 1941 cos consorcios de repoboación forestal nos que figuraban o Patrimonio Forestal do Estado, as deputacións provinciais e os concellos. En todos os casos, o monte inscribíase no Rexistro da Propiedade a nome do Estado, desvirtuando os terreos veciñais e os dereitos de xestión que as comunidades tiñan sobre eles.  

Xa que logo, entre 1940 e 1956, centos de miles de hectáreas de montes galegos foron repoboadas coa única intención da obtención de materia prima. Para Lara Barros Alfaro, historiadora e responsable de Mulime, proxecto de pesquisa histórica e documental para as Comunidades de Montes Veciñais en Man Común, a instauración deste novo paradigma produtivista na xestión dos montes, non só tivo repercusións na participación da poboación, senón que representou a expulsión das mulleres dos montes.  

“Rompeuse co modelo produtivo anterior, que era un modelo máis reprodutivo no que o monte estaba máis integrado na economía campesiña, na economía local e, polo tanto, na vida da comunidade. O novo modelo ten unha visión moi masculinizada na que o valor está na acumulación de capital e, ao entrar as empresas forestais, estas gañaron protagonismo desde unha perspectiva máis técnica e científica. Nese proceso, como efecto colateral, houbo unha segregación de xénero: ao sacar o monte do que é a economía familiar e comunitaria, as mulleres deixaron de ter un lugar nese uso”, explica Barros. 

Os consorcios non só impediron a xestión da veciñanza, senón que alteraron o agroecosistema de toda a rexión, onde se fixo traballo de repoboación. Foi até finais da década dos anos 60 cando a veciñanza comezou a se organizar para reclamar a devolución da titularidade dos montes veciñais. 

“Houbo tanta resistencia social, que a propia institución franquista deuse de conta que para seguir co proceso forestal tiña que haber unha devolución da propiedade. Recoñeceron a propiedade veciñal, integraron as comunidades no proceso, fixéronas partícipes dos beneficios, pero os consorcios seguiron en pé na maior parte dos casos, porque o modelo económico importaba aínda máis que a titularidade”, relata Lara Barros.  

Así, aínda que os consorcios seguiron en pé, para os primeiros anos da década dos 80, devolveuse a titularidade dos montes veciñais ás comunidades e apareceron as primeiras comunidades de montes.  

Plantado ben plantado: os resaibos do franquismo 

Hoxe, os montes veciñais en mancomún abarcan o 25% do territorio galego, extensión xestionada por cerca de 3,500 comunidades de montes. Todas elas toman as decisións  de xeito asembleario sobre a xestión da terra. Con todo, Lara Barros non deixa de apuntar que, malia o seu carácter inclusivo e democrático, as comunidades de montes non escapan do machismo estrutural da sociedade: “A ferramenta de participación colectiva para a xestión do territorio é estupenda. Pero é un sistema en que a participación recae na cabeza da familia, que normalmente por relación de poder patriarcal, é home.

Porén, que as mulleres non retornaran ao centro da xestión do seu territorio non é o único lastre da ditadura franquista. Os consorcios que cedían o uso e a explotación do monte a empresas por 50 anos, chegaron até o presente século e continúan a renovarse.

Ao día de hoxe, a empresa Energía y Celulosa, S. A. (ENCE) xestiona directamente case 10.500 hectáreas de cultivos forestais en Galicia. En Toutón, Mondariz, xestiona o 45% da superficie do monte veciñal. Sobre a cesión, o presidente da Comunidade de Montes de Toutón, Jesús Fernández, expón: “Foi un convenio que herdamos do ano 73, asinado polo concello, cando ENCE era unha empresa nacional de celulosa. O maior problema foi que no 2004, a xunta reitora que había naquel momento renovoulle o contrato por 30 anos máis nunhas condicións bastante desfavorables para a comunidade de montes”. 

Este tipo de concesións de longa duración con retribucións “desfavorables” para as comunidades de montes veciñais non son excepcionais. Cristobal López, voceiro da Organización Galega de Comunidades de Montes Veciñais en Man Común (ORGACCMM), remarca que as empresas, alén das facilidades legais e administrativas, sacan proveito da poboación. “Adoitan ir a sitios afastados onde hai pouca xente ou onde hai catro persoas maiores ás que lles dan catro cousas e quedan contentas. Moitas das ofertas van acompañadas do relato de que vai haber traballo, que van pagar moito diñeiro”, engade. 

O descoñecemento que algunhas das comunidades de montes poden ter en termos legais, económicos e ecolóxicos, parece ser un paradoxo en canto á xestión do territorio. Por iso, Lara Barros sinala que é fundamental que o traballo das comunidades de montes estea acompañado por un proceso de transformación social. “As comunidades teñen a soberanía sobre os seus montes e poden decidir rescindir contratos, pero para iso ten que haber un proceso de concienciación, de empoderamento das propias comunidades. E que haxa mulleres nese proceso sería moi interesante porque van ter outra mirada, pois a relación que teñen co territorio é outra

As ameazas 

Suso Fernández é bombeiro e desde hai tres anos, ocupa o seu tempo libre para presidir a mesa directiva da Comunidade de Montes de Toutón. Para el, a decisión de involucrarse na xestión do territorio xorde do desequilibrio ecosistémico no sector do monte que é xestionado por Ence: “Ao adicarme á extinción de incendios, preocupoume bastante a situación en que se atopa o noso monte. Involucreime movido polas malas prácticas que fai Ence na xestión do noso monte: non seguen ningún tipo de modelo silvícola e carecen de plan de ordenación”. 

Ao decatarse do incumprimento por parte de Ence das cláusulas establecidas no contrato de dereito de superficie para a transformación e plantación de eucalipto e outras especies, Fernández tentou manter un diálogo coa empresa, mais comezou a sufrir ameazas.  

“Empregados da empresa recoñeceron publicamente que me estaban ‘a preparar unha boa’. Chegaron a dicir que a traída da auga xa estaba a sufrir as consecuencias. Ence véndese como empresa con implicación social, pero é todo o contrario. Eles van estar aquí mentres sexa un negocio rendible para eles. O día que se vaian, o desastre ecolóxico ímolo pagar quen vivimos nos montes, comparte Fernández. 

Hoxe, debido ás malas prácticas de Ence sobre o territorio que xestiona, a poboación de Toutón comeza a experimentar problemas de abastecemento da auga por esmagamento de tubaxes e pola plantación de eucaliptos a escasos metros dos nacentes de auga.  

Sobre as ameazas que as empresas dirixen ás persoas involucradas nas comunidades de montes e activistas ecoloxistas, López recoñece que é un modus operandi habitual: “Estamos moi lonxe de desaparicións e asasinatos, pero as ameazas son recorrentes. Eu e outros veciños fomos denunciados varias veces polo Concello de Mos por manifestarnos en contra da expropiación do monte comunal para facer unha cidade deportiva e o centro comercial do Celta. Fomos ao xulgado e até a xuíza decatouse que se estaba a usar a xustiza para amedrentarnos. É o seu xeito de operar. Primeiro intentan convencerte, logo comprarte e despois comezan a amedrentarte con ameazas”. 

O factor do abandono 

O Artigo 61 do Decreto 260/1992, do 4 de setembro, co que se aproba a regulamentación para a execución da Lei 13/1989, de 10 de outubro, de montes veciñais en man común, especifica que as comunidades de montes teñen o deber e a obriga de presentar un informe anual ao rexistro xeral de montes veciñais en man común. Do contrario, “poderá ser causa do inicio do expediente de grave abandono conforme ao procedemento establecido na lei”. 

Cristóbal López expresa a súa preocupación sobre este artigo e o que implicaría para a comunidade que un monte veciñal se declarase en estado de abandono. “Se a Xunta declara que o monte está en estado de abandono –cuns avaliadores moi laxos como que non se entregou a tempo certa documentación ou non estaren ao día en certo pago-, pérdese o réxime de xestión durante 50 anos e pode pasar á xestión dunha empresa ou de quen queira. Pero se lle quitas á veciñanza o monte durante 50 anos, despois xa nin se lembran do que era o monte veciñal. A autoxestión precisa un saber e unha tradición”. 

O presidente da Asociación Forestal de Galicia (AFG), Xosé Covelo, sinala que é o despoboamento nas zonas interiores de Galicia e a falta de relevo xeracional o que dificulta que as comunidades poidan cumprir cos deberes e obrigas expresadas na lei. “Isto é unha cuestión importante porque hai que moverse no ámbito dixital, ter certificado electrónico, atender a burocracia e tratar con empresas... temos comunidades cunha media de idade de 80 anos, e pouca xente quere asumir as responsabilidades da xestión”. 

Para Lara Barros, este problema é estrutural: “Desde o punto de vista político é algo que non interesa. Hai moitos intereses no extractivismo, nos parques eólicos, nas mineiras e megaproxectos. Os intereses arredor do territorio non queren un territorio vivo, ocupado, xestionado polas comunidades de forma colectiva; prefiren un territorio abandonado que non teña quen o defenda, afirma.  

Movementos colectivos 

Se algo demostra a historia das comunidades de montes veciñais é que o modelo exercita a autoxestión da veciñanza e, polo tanto, dálles a capacidade de se enfrontar ao espolio. O problema do despoboamento desarticula os procesos de organización e defensa do territorio, deixando o paso libre aos proxectos privados de explotación.  

Neste contexto, en febreiro de 2022, a ORGACCMM fixo pública a Iniciativa lexislativa popular para protexer os montes veciñais. Segundo a páxina oficial da ORGACCMM, “a iniciativa lexislativa ten por obxectivo preservar o carácter comunal e intransferible dos montes veciñais e que se recoñeza a propiedade comunal como unha titularidade distinta, pero en pé de igualdade coas titularidades públicas e privadas”. 

Entre os puntos máis importantes na loita contra a expropiación dos montes veciñais, proponse que o tempo de cesión a entidades particulares para a xestión aproveitamento dos montes sexa dun máximo de 30 anos, e revisable cada 10 anos, e en ningún caso a cesión levaría á perda da titularidade de monte veciñal. 

De xeito paralelo, o conselleiro de Medio Rural, José González, anunciou en maio o proceso participativo para actualizar a Lei de Montes Veciñais en mancomún. A Xunta pediu a colaboración das distintas entidades que integran o Consello Forestal de Galicia, así como das comunidades interesadas, para que achegasen aportacións de cara á redacción da futura norma.  

Desde a AFG, presentáronse unha serie de propostas de modificación á lei a partir das conclusións obtidas nas reunións de comunidades de montes veciñais celebradas no mes de maio nas parroquias de Valadouro, Dodro e Xinzo.

“Durante a nosa traxectoria de 30 anos, recompilamos distintos problemas recorrentes. Hai temas do réxime xurídico das comunidades ou sobre o período de cesión dos terreos… Nós mandamos as propostas para que se cree unha mesa de traballo e a administración non actúe de forma unilateral, senón que esteamos representadas comunidades de montes a través das mancomunidades e as diferentes organizacións e asociacións que o presentan”, informa Xosé Covelo. 

Entre as propostas feitas desde a AFG, está a articulación de medidas para evitar utilizar a expropiación como ameaza para rebaixar os prezos nos acordos de ocupación. “Convén que a nova lei contemple a obriga por parte da Administración de informar á comunidade afectada desde o primeiro momento, apertura de expediente, de calquera pretensión de ocupación de terreo en monte veciñal en man común”, estipula a proposta de reforma da AFG. 

Aínda que a iniciativa lexislativa popular da ORGACCMM foi feita de xeito independente ao proceso de modificación da Lei de Montes Veciñais da Xunta, en seis meses xuntaron 12.000 sinaturas, as cales foron entregadas na xunta electoral central de Compostela a finais dese mesmo mes e están agora á espera da súa validación.   

Os esforzos impulsados pola ORGACCMM e a AFG son só dous exemplos dos impulsos que comezan a xurdir desde un rural que, malia en ruínas, mantén a tradición dunha loita colectiva que, por experiencia sabe que o único xeito de manter a súa autonomía, é a través da organización e a autodefensa. 

Con todo, Xosé Covelo sabe que, alén da reforma da lei, hai outros factores fundamentais que precisan ser atendidos para frear a desarticulación da vida no rural: “Hai que facer políticas para fixar a poboación. Os incendios están relacionados con que non haxa veciñanza no territorio. Para iso, ten que haber centros de saúde, escolas unitarias cerca, transporte público para que a xente se poida mover polo territorio, ocio... Cada vez que se fale da problemática do abandono do medio rural, hai que falar da calidade de vida”. 

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

El Salto Radio
El Salto Radio Cambiar el mundo desde lo pequeño
Una jornada en la que se comparte la comida, la música y las esperanzas del mundo. Entre tortillas y paellas se habla de la realidad Palestina o las jornaleras de Huelva.
Ferrocarril
Tren y despoblación Con el Movimiento Tren Ruta de la Plata, contra el cambio climático y la despoblación
La recuperación del tren Ruta de la Plata y la articulación del llamado Corredor Oeste son esenciales en un contexto de lucha contra el cambio climático y la despoblación.
Comunidad de Madrid
Sanidad Universal Sociedades médicas critican el SMS amenazante que el Gobierno de Ayuso está enviando a personas migrantes
Cuatro sociedades científicas denuncian un texto amenazante en el que se indica al destinatario que dispone de 30 días para seguir de alta en la Tarjeta Sanitaria, lo que está generando “incertidumbre” y “desprotección”.

Últimas

Salario mínimo
Salario mínimo PSOE y Sumar llegan a un acuerdo para que el SMI no tribute el IRPF
Pese a adelantar la ministra de Trabajo que se habían roto las negociaciones, finalmente las personas que cobren el salario mínimo no tendrán que declarar en 2025.
Opinión
Opinión Sobre la cancelación de Georgina Orellano en el Foro ESPAL 2025
La cancelación de Georgina redunda en esta incapacidad para escuchar a las trabajadoras sexuales y en el pánico que tienen de que se las escuche. Denota inmadurez política, cerrazón dialéctica y pacatería moral.
Madrid
Derecho a la vivienda Consumo abre expediente a Alquiler Seguro por prácticas abusivas contra los inquilinos
La decisión del Ministerio de Pablo Bustinduy, según el Sindicato de Inquilinas, “abre la puerta a la devolución de millones de euros a las inquilinas que reclamen sus derechos”.
Notas a pie de página
Notas a pie de página Mansiones encantadas y casas sin cocina
La casa encantada como símbolo de la opresión del espacio doméstico recorre la literatura de muchas escritoras. Pero hubo un tiempo en el que algunas feministas trataron de imaginar otro hogar posible, en el que se liberase el trabajo doméstico.
Economía
Análisis Europa, ¿última defensora del liberalismo o cómplice de un orden fracasado?
El peligro no proviene únicamente de líderes externos “autoritarios”, sino de la erosión interna de la democracia bajo un sistema que pone al mercado por encima de la gente.
Más noticias
Comunidad de Madrid
Comunidad de madrid El taxi advierte de que las nuevas licencias a Cabify van a “reventar el mercado”
El Tribunal Superior de Justicia de Madrid da la razón a las plataformas de VTC y obliga a la Comunidad de Madrid a concederles más de 2500 nuevas licencias en la comunidad.
Sevilla
Proyectos estratégicos Ilegalidades pasadas y peligros futuros de la mina que la Unión Europea quiere revivir en Sevilla
Las Cruces tiene un historial de más de 6,5 millones de euros en sanciones e indemnizaciones por extracciones ilegales de agua. El espaldarazo de la UE y del Gobierno al proyecto podría empeorar los vertidos que ya realiza la mina en el Guadalquivir.
El Salto Radio
El Salto Radio Algoritmo y precariedad
Acostumbrados ya sin remedio a pedir por teléfono, a comprar chismes que nos llegan desde el otro lado del planeta en dos días, o comida que, aunque sea diluviando, nos traen a casa en 15 minutos… ¿Nos asomamos a lo que hay detrás?
En saco roto (textos de ficción)
En saco roto Trayecto
“El objetivo principal de cualquier reunión es dejar convocada la siguiente”, dijo uno de ellos. Y el otro estuvo de acuerdo y añadió una anécdota sobre un encuentro en una casa palaciega que tenía de todo excepto una sala para reunirse.

Recomendadas

Contaminación
Contaminación Un municipio galego demanda á Xunta pola contaminación do encoro das Conchas
A veciñanza das Conchas, na comarca da Limia, leva á Xunta ao Tribunal Superior de Xustiza de Galicia pola contaminación provocada debido á cría intensiva de gando porcino e avícola.
América del Sur
América del Sur La batalla por el litio: pueblos originarios resisten un “genocidio medioambiental y cultural”
Sudamérica se ha convertido en la proveedora mundial de materias primas para la transición energética. Las comunidades afectadas se revelan ante una actividad que genera desposesión de tierras, contaminación, sequía y conflictos internos.
El Salvador
Ivania Cruz “El estado de excepción se está utilizando en El Salvador para gobernar en base al miedo”
A esta defensora de derechos humanos y comunitarios le allanaron su casa mientras se encontraba en un viaje internacional. Desde el exterior, denuncia la persecución del gobierno salvadoreño hacia su organización y hacia las comunidades que defiende.
Yemayá Revista
México Sobrevivir en la frontera: el cuerpo como moneda de cambio
En Tapachula, punto clave de la frontera sur de México, miles de mujeres migrantes permanecen atrapadas sin poder seguir su camino hacia Estados Unidos.