Economía
Permacultura social, a gran descoñecida

No mundo social alternativo e da agroecoloxía a Permacultura aparece sempre tan vencellada a prácticas de biomímese agrícola que mesmo un pensador tan documentado coma Jorge Riechmann, cando escoitou falar de Permacultura Social por vez primeira, pensou que se trataba dun símil, dun uso figurado do termo (vid. Para evitar la barbarie). Mais lonxe de ser apenas unha evocación retórica, a chamada Permacultura Social constitúe un dos legatos máis valiosos que nos deixou Bill Mollison, continuado polo seu compañeiro David Holmgren e que constitúe tamén a alma de propostas hibridadas co municipalismo libertario como a Vía da Simplicidade doutro veterano permacultor dos nosos antípodas, Ted Trainer.

E é que precisamente na coñecida como a “Biblia da Permacultura”, o libro Permaculture: A Designer's Manual (1988), Mollison dedica todo un capítulo (o 14, Strategies for an alternative nation) a describir como artellar un país cos mesmos criterios e valores que propón aplicar aos cultivos para facelos sostibles (isto é: perma-nentes). Isto resulta perfectamente coherente se lembramos que o que pretende a Permacultura non é tan só lograr un sistema de cultivo que imite a Natureza, senón un xeito de os humanos habitarmos a terra que poida ser permanente. Por este motivo, do inicial “permacultivo” acabouse falando de “permacultura” á hora de traducir este neoloxismo ás nosas linguas nos anos 80 e 90, porque falamos do redeseño das culturas humanas para facelas permanentes, é dicir, sustentables e resilientes. Mais a Permacultura Social continúa a ser, máis de trinta anos despois, unha gran descoñecida, e mesmo nin a maioría das persoas que se din permacultoras escoitaron falar dela, porque tampouco as persoas e institucións que forman nela a adoitan incluír nos seus programas formativos. Resulta rechamante que das aparicións da palabra na WWW menos do 2% vaian acompañadas da palabra “social”. Isto fai que nos preguntemos se non será que o propio movemento pretende autocensurar a parte máis radical da proposta orixinal, que é, precisamente, a que podería ter unha meirande repercusión social.

A proposta política, social e económica dos pais da permacultura permanece como a parte menos coñecida da súa obra

A proposta política que comezara a bosquexar Mollison a finais dos anos 80 sería continuada despois polo seu discípulo Holmgren en diversos libros e artigos, e así por exemplo na súa obra principal, Permaculture: Principles and Pathways Beyond Sustainability (2002), achéganos as ferramentas teóricas para aplicar a permacultura tanto a unha granxa familiar como a unha empresa de calquera tipo, a un proxecto non lucrativo ou mesmo a un goberno municipal. A Permacultura Social podería ser vista como unha póla irmá do Decrecemento, que nace do mesmo tronco e case ao mesmo tempo. Contrariamente a outras propostas teóricas que abroiaban naqueles anos, coma o municipalismo libertario de Murray Bookchin (que adoecía dun notorio tecnoutopismo), a Permacultura incorpora nas súas propostas sociais unha boa dose de realismo ecolóxico e de simplicidade tecnolóxica, algo que precisamos hoxe en día dunha maneira desesperada, ante os soños irreais que nos pretenden embarcar en quiméricas transicións verdes e dixitais.

Mais que é en concreto o que propón nos terreos social e económico a Permacultura? Para dar unha resposta introdutoria a esta cuestión, ímonos adentrar na proposta inicial de Mollison, expresada no seu Designer's Manual de 1988. Para comezar, asombra descubrir a contundencia coa que afirma ao comezo dese capítulo final que todo o que explicara no resto do libro, acerca de como restaurar a terra, “quedaría en nada” se continuabamos como sociedade “investindo en armas e destrución” e non abordabamos os “atrancos sociais e políticos” que estaban detrás desa destrución. Como comprender entón que apenas se ensine hoxe a Permacultura coma unha especie de sistema para deseñar hortas ecolóxicas? Para abordar eses “atrancos” Mollison vaise nutrir das propostas pioneiras da Economía Ecolóxica, da “economía descalza” de Max Neef, do “pequeno é fermoso” de E.F Schumacher, do cooperativismo basco, e do biorrexionalismo de Kirkpatrick Sale para desenvolver unha proposta que encaixa dun xeito coherente co resto de propostas que el e mais Holmgren comezaran a englobar baixo o termo Permacultura unha década antes.

A Permacultura Social nútrese das mesmas fontes ca o Decrecemento

Unha das propostas socioeconómicas máis interesantes que facía o pai da Permacultura tiña que ver co emprego: propoñía que as persoas desempregadas, no canto de teimar en obter un traballo calquera no sistema que estaba destruíndo as mesmas bases da vida, se asociasen en cooperativas para satisfacer mutuamente as súas necesidades. Esa mesma idea estaría no cerne das Cooperativas de Desenvolvemento Comunitario que idearía Ted Trainer anos despois, e cobra un significado especial nos tempos que estamos a vivir, nos que a crise terminal do capitalismo está a levar por diante millóns de empregos, mesmo antes da aceleración do colapso producida pola COVID-19. Afirma, coma facía o noso Castelao, que a verdadeira riqueza non reside nos bancos, senón nos recursos naturais xestionados pola propia xente.

A aposta do científico australiano non só é cooperativista, senón tamén internacionalista (chega a propor unhas “novas Nacións Unidas” baseadas na cooperación e unha redefinición ética do mesmo concepto de nación), e fundada nunha extensa aprendizaxe colectiva dos novos modos de vida que precisamos para facer un uso ético da terra e do resto de recursos. Unha tarefa que non podemos confiar ao mercado, explica, mais tampouco aos gobernos, xa que “deixar que a xente se organice para obter o seu propio alimento, enerxía ou acubillo implica perder o control económico e político sobre ela”. Resulta doado identificar a proximidade co pensamento libertario nestas argumentacións, unha liña na que aprofundarían seguidores como Trainer combinándoa coa tradición e experiencia anarcosindicalista española. Mollison defende expresamente o igualitarismo social, a democracia de base, o “non-crecemento” e por suposto, o ecoloxismo.

Bill Mollison propón alternativas comunais ao Estado e ao mercado, e asegurar así o acceso á terra e a todos os recursos básicos para a vida.

No terreo dos sistemas políticos propón substituír os baseados na competencia entre propostas curtopracistas que perseguen o poder e a explotación, por outros non xerárquicos e con obxectivos biocéntricos a longo prazo inspirados na Teoría de Sistemas. E na sempre polémica cuestión da propiedade privada, propón a propiedade comunal (comunitaria) como alternativa á privada e mais á estatal para cuestións básicas como a terra, a vivenda, os recursos mineiros, etc. Diferencia ademais entre a propiedade e o dereito ao usufruto, e defende a creación en cada rexión dunha “Oficina do Acceso á Terra”, que garanta o dereito a iso que por aquí algúns chamabamos “a leira básica”. Pregúntase o autor australiano por que somos “recrutados” en exércitos para matar outras persoas e non se nos recruta “para construír casas, cultivar patacas ou plantar bosques para o futuro”. E defende como dereitos básicos arrebatados pola lexislación dos Estados o dereito a autoabastecernos como familias ou comunidades do básico para vivir: auga, comida, material para construír as nosas vivendas, etc.

Mais volvendo ao tipo de organización social que bosquexa nestas seminais páxinas do seu extenso manual de 1988, Mollison propón artellar as súas nacións ao redor de biorrexións, que poderían cadrar aproximadamente coas bisbarras en Galiza, nun biorrexionalismo das concas hidrográficas que lembra as propostas no terreo espiritual do teólogo Ched Myers. Entre os diversos grupos biorrexionais el propón a alianza multicultural como oposta ao concepto da “integración”, que cualifica de “xenocidio burocrático”. Como alternativa á organización estatal el propón unhas “organizacións biorrexionais”, cuxa estrutura chega a definir con notable detalle, así como o entramado de fideicomisos, fundacións e fondos económicos asociado. Tamén é salientable a súa proposta ecónomica e organizativa para o desenvolvemento de vilas resilientes e altamente autosuficientes a partir de cooperativas de crédito. Podemos destacar desa economía local un par de propostas: as moedas municipais e os proxectos de “silvicultura social”, que non estarían lonxe do noso monte en man común.

A un nivel menor de organización social el fala de “familias extensas” que serían unha especie de irmandades unidas por unha mesma ética e por proxectos económicos comúns, semellantes ao modelo das CDC de Trainer ou ao modelo experimentado pola Cooperativa Integral Catalá, con menos dun milleiro de membros que se aliarían nunha especie de “tribos”, que en número dunhas poucas decenas formarían, confederándose, o seu concepto de “nación”.

Despois desta breve ollada ás propostas socioeconómicas de Bill Mollison, cando volvamos escoitar falar de Permacultura saberemos que é moito máis ca bonitas espirais de herbas aromáticas. De feito, ben cabería pensar en incorporar aos nosos referentes imprescindibles para un futuro poscapitalista (Marx-Engels, Bakunin-Kropotkin) non só un tándem decrecentista Latouche-Taibo, senón tamén outro permacultural Mollison-Holgrem. E seguramente fariamos mellor aínda se sumamos dúas mulleres fundamentais: Margulis (a simbiose) & Ostrom (os ben comunais), mais esa é outra historia e será contada outro día.