Ecologismo
Gaianismo, a emerxencia dunha relixión sen deuses

Desde o activismo e a ciencia vai callando a necesidade dunha resposta espiritual ao colapso ecosocial.
Cycles of Gaia
Ilustración do póster dos ciclos de Gaia, copyright Gaian Way / Jon Schroth. Reproducida con permiso. (©)

Coordinador do Instituto Resiliencia

27 jun 2024 05:30

No corredor da Escola Forestal de Enxeñería de Pontevedra onde a pasada semana se exhibían os pósters académicos do Congreso Internacional de Decrecemento e do encontro simultáneo de Economía Ecolóxica, había un que chamaba poderosamente a atención entre os demais. Sobre un fondo negro debuxábase un círculo de cor formado por elementos vexetais cambiantes representando os “ciclos de Gaia“, os ciclos naturais na biorrexión do sur de Nova Inglaterra en forma de calendario ecolóxico. Un dos seus autores é Bart Everson, artista multimedia de Nova Orleáns, e membro do Gaian Way, un movemento relixioso xordido nos EUA da man de Erik Assadourian (o outro coautor do póster), e que se ten incorporado tanto á Rede Internacional de Decrecemento creada en 2023, coma ás reflexións académicas que teñen lugar nos congresos anuais en torno á proposta sociopolítica do Decrecemento/Poscrecemento.

O obxectivo deste calendario, segundo os seus autores, é ser distribuído en centros educativos do norleste dos EUA para reenfocar a idea do tempo propia da Modernidade (liñal) cara ao concepto preindustrial baseado nas estacións (circular), representado nesta obra polas etapas do bosque caducifolio, as floracións, os froitos, a variación da luz solar e das precipitacións: isto é, os ritmos da Biosfera. Súmanse así Assadourian e Everson ás numerosas voces cada vez máis numerosas que defenden que a arte pode ser empregada para modificar o imaxinario acerca do rol do ser humano no mundo, para mudar o paradigma antropocéntrico dominante.

No Congreso Internacional de Decrecemento celebrado en Pontevedra estivo presente a espiritualidade en torno a Gaia.

Mais esta organización estadounidense que mestura arte, educación, activismo e investigación ecolóxica cunha espiritualidade sen deuses (Gaia, para eles é apenas unha metáfora da Biosfera) non é a única fonte desde a que está a xordir, a nivel planetario e de maneira sincrónica, a idea dun movemento espiritual que sacralice a vida como resposta ao desastre ecolóxico. Baseándose na obra intelectual de James Lovelock e Lynn Margulis sobre a Hipótese (despois Teoría) Gaia, e sendo moi consciente das derivas New Age que fixeron recuar estes autores nalgúns dos seus postulados máis atrevidos, o científico español Carlos de Castro ten levantado unha teoría científica coñecida coma a Teoría de Gaia Orgánica, que liga a Teoría Gaia clásica, cara atrás coa Teoría da Evolución (Darwin, Lamarck, etc.) e cara adiante cunha visión que trascende a ciencia e entra dentro da arte (velaí están varios relatos seus e as novelas de fición El Oráculo de Gaia e Iv) e dun activismo ecoespiritual, como xermolo dun Movemento Gaiano mundial de resposta á destrución en curso. A diferencia é que para este profesor da Universidade de Valladolid Gaia non é só unha metáfora: é real, un ser vivo de tamaño planetario, un holobionte de holobiontes. O enxeñeiro e divulgador Ferran Puig Vilar tamén ten proposto, na estela de De Castro e incorporando ideas tanto de científicos coma de filósofos como Riechmann, Panikkar, Naess, Tafalla ou Piget, a idea dunha mesorrelixión (algo que ten parte do que se entende habitualmente coma relixión, mais non aquilo que normalmente resulta problemático e incompatible coa ciencia e a razón), como achega a esta construción colectiva e simultánea. Nos vindeiros meses sairá do prelo a súa opus magna, provisionalmente titulada Derrumbe y regeneración, que liga a historia da ciencia coa manipulación mercadotécnica que blinda o pensamento único na economía convencional e que remata cunhas páxinas centradas nas propostas gaianas. E tamén desde os països catalans, o historiador e sociólogo Gil-Manuel Hernández está a facer interesantes achegas nesta construción intelectual do gaianismo apartir de elementos culturais coma o papel antropolóxico da festa ou as ideas jungianas dos arquetipos.

Porén, aínda quedan barreiras que superar, e malia o diálogo entre algunhas destas personas que están a defender (ou xa practicar) a espiritualidade gaiana, aínda fica moito por coordinar, sinerxias por trazar e prexuízos que aínda constitúen barreiras sobre todo en persoas de ciencia, e activistas de tradición antirrelixiosa ou cando menos escéptica e refractaria a calquera idea situada máis alá do materialismo. Porén, outros comezan comprender que cando a esquerda e os movementos emancipatorios comezan a tomar forma relixiosa (algo que xa sucedeu no pasado, como explicaba Silvia Federici en Calibán e a bruxa), iso é indicativo da extrema gravidade da situación. Aseguraba hai tempo o ferrolán Emilio Santiago Muíño que precisabamos “o equivalente funcional dunha relixión”, e o ser humano, práctico como é, sabe que o mellor equivalente dunha relixión é precisamente unha relixión. Tamén na mesma liña dicía máis recentemente Jorge Riechmann nun breve poema, que “pensar que poderiamos saír desta sen relixión é ignoralo todo sobre o ánthropos”. E esa saída relixiosa apuntada por Santiago ou Riechmann parece estarse a configurar xa en diversos lugares baixo o ancestral mito da Nai Terra, da Deusa Nai, renovado polas ciencias físicas entorno á idea moderna de Biosfera, se cadra dun xeito achegado ao que algúns denominan espiritualidade metamoderna moi vencellada co concepto do ritual coma forma de arte, ou da arte coma forma ritual.

Está xurdindo un gaianismo en todo o planeta, desde a filosofía, a arte e o activismo, mais tamén desde a ciencia de vangarda.

Dentro deste emerxente gaianismo non faltan experiencias curiosas como a da relixión Vita posta en marcha polo científico Guy Lane, filosóficas coma o Fluminismo de Ginny Battson, o proselitismo para a conservación e difusión de saberes baseado na espiritualidade céltica dos Green Wizards de John Michael Greer, unha miríada de grupos neopagáns cun forte compromiso en defensa da Biosfera (como o Paganismo Naturalista), e tampouco conexións con certas pólas das relixións maioritarias, como o catolicismo representado polo Papa Francisco (especialmente a súa famosa encíclica Laudato si') ou os pensadores da ecoteoloxía, sensibilidade tamén presente no budismo, no taoísmo ou no protestantismo, como as propostas biorrexionalistas do pastor Ched Myers. Esta sintonía gaiana tamén a atopamos, por suposto, na práctica totalidade das relixións indíxenas do mundo, cos seus elementos animistas e panteístas, ancestral mostra do holismo co que as máis modernas teorías científicas coma a Teoría de Gaia Orgánica e a Dinámica de Sistemas nos están agora a religar, coa axuda de intelectuais indíxenas coma Ailton Krenak ou Robin Wall Kimmerer. Porque relixión significa etimoloxicamente religar, e o ecoloxismo, a filosofía e a arte máis ecoconscientes non se cansan de berrar que a única vía para evitar o desastre é religármonos urxentemente a tres niveis: con nós mesmos, cos demais seres humanos, e co conxunto da Biosfera da que somos parte inseparable. E é a isto ao que apunta o Gaianismo que está a xordir, e non a ningunha trascendencia baseada en etéreos e todopoderosos deuses. En realidade os que si que cren cunha fe delirante en deuses máxicos son os que levan tempo dominando o noso mundo agachados tras máscaras de ciencia e técnica económica. Agora a loita contra eles comeza a trasladarse a ese oculto terreo de xogo, o do mito, cun novo contramito que se levanta, con fundamento de ciencia ecolóxica e con vontade de contrapoder, disposto a pararlles os pés aos falsos deuses apocalípticos da criptorrelixión capitalista.

Con todo, cómpre estar atentos a certas derivas potencialmente perigosas, certas areas movedizas presentes neste terreo, coma a volta a un fundamentalismo relixioso, mesmo con conexións con ideas políticas reaccionarias, que se enxerga nas marxes desta efervescencia ecoespiritual, ou aos habituais problemas de dogmatismo e verticalidade propios de moitas relixións institucionalizadas. Xa Isaac Asimov ou Frank Herbert nos advertían nas sús obras sobre este carácter potencialmente estratéxico mais tamén perigoso das relixións, nunhas poderosas narrativas de fición científica que poden servirnos de parábola do noso propio e moi real colapso.

Aínda así, semella necesario na evolución deste emerxente gaianismo pasar por unha fase de articulación en colectividades autoorganizadas máis ou menos institucionalizadas para facilitar a interlocución co poder (estatal, económico, cultural) e a súa participación nas alianzas interrelixiosas e ecosociais que tentan evitar o suicidio colectivo da nosa especie, ao tempo que inspiran prácticas comunitarias poscapitalistas, xa que a relixión sempre foi un catalizador de modos de vida diferentes, como demostran centos de comunidades intencionais por todo o mundo ou tradicións culturais resilientes como as dos famosos amish. O Gaian Way xa deu un paso moi importante neste camiño integrándose no movemento decrecentista internacional, que así conta desde agora cunha póla espiritual non-teísta baseada na sacralización da vida, unha póla da que a bo seguro nacerán outras enraizadas nas tradicións culturais e espirituais de cada recuncho do mundo onde se loite pola vida como algo sagrado que defender.

Sobre o blog
O Centro de Saberes para a Sustentabilidade (CSS) é un Regional Centre of Expertise on Education for Sustainable Development recoñecido oficialmente pola Universidade das Nacións Unidas. Ten como misión fundacional “informar, sensibilizar e implicar a comunidade educativa e a sociedade no seu conxunto na promoción da transformación social necesaria para o cumprimento dos Obxectivos de Desenvolvemento Sustentable a través de experiencias cos pés na terra que fomenten a conservación, a sustentabilidade, a protección ambiental e a resiliencia“. O goberno do CSS é horizontal e democrático a través dun Consello Reitor formado por representantes de todos os axentes participantes. Máis información: http://www.saberes.eu
Ver todas as entradas
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Huelva
Medio ambiente Los vertidos al río Tinto tras la borrasca Laurence reabren el debate sobre los fosfoyesos en Huelva
El movimiento vecinal y ecologista denuncia que el Plan Restore 20/30 para el tapado de los fosfoyesos impulsado por la empresa Fertiberia no es la solución a esta problemática medioambiental
Granada
Medio ambiente El movimiento vecinal y ecologista consigue paralizar la planta fotovoltaica en Víznar
Ecologistas en Acción celebran la decisión con una “sensación agridulce”, ya que “los daños han sido muy graves y creen que irreparables. Actualmente en la provincia de Granada hay en marcha más de cien proyectos de energía renovable
Movimiento ecologista
Represión Organizaciones ecologistas cierran filas en torno a Greenpeace tras la multa millonaria por una protesta
Un tribunal estadounidense ha condenado a la ONG a pagar más de 660 millones por una protesta de 2016, lo que podría poner en peligro la actividad de Greenpeace en Estados Unidos: “Hoy le pasa a Greenpeace, mañana le puede pasar a cualquiera".
Sobre o blog
O Centro de Saberes para a Sustentabilidade (CSS) é un Regional Centre of Expertise on Education for Sustainable Development recoñecido oficialmente pola Universidade das Nacións Unidas. Ten como misión fundacional “informar, sensibilizar e implicar a comunidade educativa e a sociedade no seu conxunto na promoción da transformación social necesaria para o cumprimento dos Obxectivos de Desenvolvemento Sustentable a través de experiencias cos pés na terra que fomenten a conservación, a sustentabilidade, a protección ambiental e a resiliencia“. O goberno do CSS é horizontal e democrático a través dun Consello Reitor formado por representantes de todos os axentes participantes. Máis información: http://www.saberes.eu
Ver todas as entradas
Salario mínimo
Salario mínimo PSOE y Sumar intentan llegar a un acuerdo para no perjudicar con el IRPF a los trabajadores con el SMI
La ministra de Hacienda ha confirmado que sería “algún tipo de medida que permita compensar a aquellos pocos trabajadores” en la situación de tener que tributar con el salario mínimo.
Residencias de mayores
Residencias Fondos de inversión y residencias: la mano invisible que retuerce los cuidados
Mientras DomusVi, en manos del fondo de inversión ICG, ya es la empresa con más residencias privadas del Estado, residentes, familiares y trabajadoras explican lo que supone que las prácticas especulativas acunen la vejez de las personas.
Opinión
Opinión Bretón no es un monstruo, ni Martín el nuevo Capote
Frente a la libertad sin peros que defienden unos, la responsabilidad de muchos: la de ciudadanos y librerías que se niegan a comprar o vender, respectivamente, el libro que Anagrama ha tenido a bien materializar.
LGTBIfobia
Manifestación Plataforma Trans planta cara a la transfobia con una manifestación contra el odio
La convocatoria el 29 de marzo denuncia un contexto internacional antiderechos. La organización pide a partidos y sindicatos que se sumen a la marcha porque la transfobia es un problema social, y por lo tanto también político, explican.

Últimas

AGANTRO
Agantro Tatuaxe: terapia e tendencia
Da marxinación á moda, o carácter simbólico e ritual da tatuaxe atópase actualmente erosionado polas dinámicas capitalistas.
Música
Música Pervertidos y puritanos, a los pies de Ethel Cain
Proyectos musicales como ‘Perverts’ de Ethel Cain son capaces de imponer silencio en medio de tanto ruido para pensar en un momento en que las redes sociales son herramientas tendenciosas para la difusión de propaganda de ultraderecha.
Gasto militar
Gasto militar “No nos resignamos a la guerra”: 70 organizaciones rechazan la deriva militarista de la UE y el Gobierno
Más de 70 organizaciones y personalidades de la cultura y el activismo firman un manifiesto que rechaza la escalada belicista y el rearme frente a una posible agresión rusa.
Palestina
Cisjordania Hamdan Ballal, codirector de ‘No other land’, agredido por colonos israelíes
Según los testigos que presenciaron el ataque, el cineasta está herido. Poco antes de las 14h el codirector de la cinta ha anunciado que Ballal ha sido puesto en libertad.
Minería
Minería estratégica en Extremadura La Comisión Europea declara “estratégicos” tres proyectos mineros en Extremadura
Las Navas (Cañaveral), Aguablanca (Monesterio) y La Parrilla (Almoharín) obtendrán financiación, verán facilitados sus procesos de tramitación y se beneficiarán de plazos más reducidos. La mina de Valdeflores no es considerada estratégica.
Más noticias
Obituario
Obituario Jesús Santos, el basurero que se ganó el corazón de Alcorcón
Alcorconero de toda la vida, teniente alcalde, activista social y sindicalista, Jesús Santos hizo que aquellos que le acompañaron en su camino se ilusionaran por la política.
Israel
Genocidio Mercadona vende tampones y patatas procedentes de Israel
En 2024 se produjo una reducción de las importaciones de tampones y patatas israelíes. Mercadona es una de las plataformas que trabajan con estos productos.
Madrid
Madrid La Sareb amenaza con el desahucio a dos jóvenes activistas en Carabanchel
Cadete 7, el bloque en lucha del que el ‘banco malo’ prevé desalojarles de forma inminente este jueves 27, fue el primero recuperado por el movimiento de vivienda de Madrid en 2013 tras haber permanecido deshabitado desde 2008.
Palestina
Palestina Egipto abre la puerta a un nuevo alto el fuego en Gaza con el visto bueno de Hamás y EEUU
A cambio de la retirada gradual de la tropas de Israel en la Franja, serían liberados cinco rehenes cada semana. El Gobierno de Netanyahu no se ha pronunciado y siguen los ataques contra población civil.

Recomendadas

Medio ambiente
Medio ambiente Milleiros de persoas enchen A Pobra do Caramiñal para berrar contra a celulosa de Altri e a mina de Touro
Unha grande multitude por terra e centos de embarcacións por mar esíxenlle ao Goberno de Alfonso Rueda que “recúe” ante o potencial desastre ambiental que sobrevoa Galiza.
Guerra en Ucrania
Guerra en Ucrania Colegios underground en Járkov después de tres años de guerra
La ciudad ucraniana construye escuelas subterráneas, preparadas para aguantar ataques balísticos y nucleares.
Feminismos
Irene García Galán “La memoria feminista hay que construirla desde abajo, desde nuestras casas”
‘Hilaria’ (Errata Nature, 2025) es un libro dedicado a la tatarabuela de Irene García Galán, pero también un ensayo político que navega a través de la memoria feminista, el antipunitivismo y el anarquismo.
Argentina
Estela de Carlotto “Faltan todavía muchos nietos por encontrar”
Al cumplirse 49 años del golpe cívico-militar, la presidenta de Abuelas de Plaza de Mayo dialogó con El Salto y apuntó contra el Gobierno de Milei y su ministra de Seguridad, Patricia Bullrich, que encabeza la represión de la protesta social.