Ecología
Gaianismo, a emerxencia dunha relixión sen deuses

No corredor da Escola Forestal de Enxeñería de Pontevedra onde a pasada semana se exhibían os pósters académicos do Congreso Internacional de Decrecemento e do encontro simultáneo de Economía Ecolóxica, había un que chamaba poderosamente a atención entre os demais. Sobre un fondo negro debuxábase un círculo de cor formado por elementos vexetais cambiantes representando os “ciclos de Gaia“, os ciclos naturais na biorrexión do sur de Nova Inglaterra en forma de calendario ecolóxico. Un dos seus autores é Bart Everson, artista multimedia de Nova Orleáns, e membro do Gaian Way, un movemento relixioso xordido nos EUA da man de Erik Assadourian (o outro coautor do póster), e que se ten incorporado tanto á Rede Internacional de Decrecemento creada en 2023, coma ás reflexións académicas que teñen lugar nos congresos anuais en torno á proposta sociopolítica do Decrecemento/Poscrecemento.

O obxectivo deste calendario, segundo os seus autores, é ser distribuído en centros educativos do norleste dos EUA para reenfocar a idea do tempo propia da Modernidade (liñal) cara ao concepto preindustrial baseado nas estacións (circular), representado nesta obra polas etapas do bosque caducifolio, as floracións, os froitos, a variación da luz solar e das precipitacións: isto é, os ritmos da Biosfera. Súmanse así Assadourian e Everson ás numerosas voces cada vez máis numerosas que defenden que a arte pode ser empregada para modificar o imaxinario acerca do rol do ser humano no mundo, para mudar o paradigma antropocéntrico dominante.

No Congreso Internacional de Decrecemento celebrado en Pontevedra estivo presente a espiritualidade en torno a Gaia.

Mais esta organización estadounidense que mestura arte, educación, activismo e investigación ecolóxica cunha espiritualidade sen deuses (Gaia, para eles é apenas unha metáfora da Biosfera) non é a única fonte desde a que está a xordir, a nivel planetario e de maneira sincrónica, a idea dun movemento espiritual que sacralice a vida como resposta ao desastre ecolóxico. Baseándose na obra intelectual de James Lovelock e Lynn Margulis sobre a Hipótese (despois Teoría) Gaia, e sendo moi consciente das derivas New Age que fixeron recuar estes autores nalgúns dos seus postulados máis atrevidos, o científico español Carlos de Castro ten levantado unha teoría científica coñecida coma a Teoría de Gaia Orgánica, que liga a Teoría Gaia clásica, cara atrás coa Teoría da Evolución (Darwin, Lamarck, etc.) e cara adiante cunha visión que trascende a ciencia e entra dentro da arte (velaí están varios relatos seus e as novelas de fición El Oráculo de Gaia e Iv) e dun activismo ecoespiritual, como xermolo dun Movemento Gaiano mundial de resposta á destrución en curso. A diferencia é que para este profesor da Universidade de Valladolid Gaia non é só unha metáfora: é real, un ser vivo de tamaño planetario, un holobionte de holobiontes. O enxeñeiro e divulgador Ferran Puig Vilar tamén ten proposto, na estela de De Castro e incorporando ideas tanto de científicos coma de filósofos como Riechmann, Panikkar, Naess, Tafalla ou Piget, a idea dunha mesorrelixión (algo que ten parte do que se entende habitualmente coma relixión, mais non aquilo que normalmente resulta problemático e incompatible coa ciencia e a razón), como achega a esta construción colectiva e simultánea. Nos vindeiros meses sairá do prelo a súa opus magna, provisionalmente titulada Derrumbe y regeneración, que liga a historia da ciencia coa manipulación mercadotécnica que blinda o pensamento único na economía convencional e que remata cunhas páxinas centradas nas propostas gaianas. E tamén desde os països catalans, o historiador e sociólogo Gil-Manuel Hernández está a facer interesantes achegas nesta construción intelectual do gaianismo apartir de elementos culturais coma o papel antropolóxico da festa ou as ideas jungianas dos arquetipos.

Porén, aínda quedan barreiras que superar, e malia o diálogo entre algunhas destas personas que están a defender (ou xa practicar) a espiritualidade gaiana, aínda fica moito por coordinar, sinerxias por trazar e prexuízos que aínda constitúen barreiras sobre todo en persoas de ciencia, e activistas de tradición antirrelixiosa ou cando menos escéptica e refractaria a calquera idea situada máis alá do materialismo. Porén, outros comezan comprender que cando a esquerda e os movementos emancipatorios comezan a tomar forma relixiosa (algo que xa sucedeu no pasado, como explicaba Silvia Federici en Calibán e a bruxa), iso é indicativo da extrema gravidade da situación. Aseguraba hai tempo o ferrolán Emilio Santiago Muíño que precisabamos “o equivalente funcional dunha relixión”, e o ser humano, práctico como é, sabe que o mellor equivalente dunha relixión é precisamente unha relixión. Tamén na mesma liña dicía máis recentemente Jorge Riechmann nun breve poema, que “pensar que poderiamos saír desta sen relixión é ignoralo todo sobre o ánthropos”. E esa saída relixiosa apuntada por Santiago ou Riechmann parece estarse a configurar xa en diversos lugares baixo o ancestral mito da Nai Terra, da Deusa Nai, renovado polas ciencias físicas entorno á idea moderna de Biosfera, se cadra dun xeito achegado ao que algúns denominan espiritualidade metamoderna moi vencellada co concepto do ritual coma forma de arte, ou da arte coma forma ritual.

Está xurdindo un gaianismo en todo o planeta, desde a filosofía, a arte e o activismo, mais tamén desde a ciencia de vangarda.

Dentro deste emerxente gaianismo non faltan experiencias curiosas como a da relixión Vita posta en marcha polo científico Guy Lane, filosóficas coma o Fluminismo de Ginny Battson, o proselitismo para a conservación e difusión de saberes baseado na espiritualidade céltica dos Green Wizards de John Michael Greer, unha miríada de grupos neopagáns cun forte compromiso en defensa da Biosfera (como o Paganismo Naturalista), e tampouco conexións con certas pólas das relixións maioritarias, como o catolicismo representado polo Papa Francisco (especialmente a súa famosa encíclica Laudato si') ou os pensadores da ecoteoloxía, sensibilidade tamén presente no budismo, no taoísmo ou no protestantismo, como as propostas biorrexionalistas do pastor Ched Myers. Esta sintonía gaiana tamén a atopamos, por suposto, na práctica totalidade das relixións indíxenas do mundo, cos seus elementos animistas e panteístas, ancestral mostra do holismo co que as máis modernas teorías científicas coma a Teoría de Gaia Orgánica e a Dinámica de Sistemas nos están agora a religar, coa axuda de intelectuais indíxenas coma Ailton Krenak ou Robin Wall Kimmerer. Porque relixión significa etimoloxicamente religar, e o ecoloxismo, a filosofía e a arte máis ecoconscientes non se cansan de berrar que a única vía para evitar o desastre é religármonos urxentemente a tres niveis: con nós mesmos, cos demais seres humanos, e co conxunto da Biosfera da que somos parte inseparable. E é a isto ao que apunta o Gaianismo que está a xordir, e non a ningunha trascendencia baseada en etéreos e todopoderosos deuses. En realidade os que si que cren cunha fe delirante en deuses máxicos son os que levan tempo dominando o noso mundo agachados tras máscaras de ciencia e técnica económica. Agora a loita contra eles comeza a trasladarse a ese oculto terreo de xogo, o do mito, cun novo contramito que se levanta, con fundamento de ciencia ecolóxica e con vontade de contrapoder, disposto a pararlles os pés aos falsos deuses apocalípticos da criptorrelixión capitalista.

Con todo, cómpre estar atentos a certas derivas potencialmente perigosas, certas areas movedizas presentes neste terreo, coma a volta a un fundamentalismo relixioso, mesmo con conexións con ideas políticas reaccionarias, que se enxerga nas marxes desta efervescencia ecoespiritual, ou aos habituais problemas de dogmatismo e verticalidade propios de moitas relixións institucionalizadas. Xa Isaac Asimov ou Frank Herbert nos advertían nas sús obras sobre este carácter potencialmente estratéxico mais tamén perigoso das relixións, nunhas poderosas narrativas de fición científica que poden servirnos de parábola do noso propio e moi real colapso.

Aínda así, semella necesario na evolución deste emerxente gaianismo pasar por unha fase de articulación en colectividades autoorganizadas máis ou menos institucionalizadas para facilitar a interlocución co poder (estatal, económico, cultural) e a súa participación nas alianzas interrelixiosas e ecosociais que tentan evitar o suicidio colectivo da nosa especie, ao tempo que inspiran prácticas comunitarias poscapitalistas, xa que a relixión sempre foi un catalizador de modos de vida diferentes, como demostran centos de comunidades intencionais por todo o mundo ou tradicións culturais resilientes como as dos famosos amish. O Gaian Way xa deu un paso moi importante neste camiño integrándose no movemento decrecentista internacional, que así conta desde agora cunha póla espiritual non-teísta baseada na sacralización da vida, unha póla da que a bo seguro nacerán outras enraizadas nas tradicións culturais e espirituais de cada recuncho do mundo onde se loite pola vida como algo sagrado que defender.