China
Xulio Ríos: “Revitalizar a nación chinesa supón superar as secuelas do século de humillación que supuxo o colonialismo europeo e xaponés”

De xeito discreto pero decidido, a China está reivindicando un modelo político propio baseado nas súas singularidades históricas e culturais, que non abandona a ideoloxía marxista e confronta manifestamente co liberalismo occidental expandido polo mundo desde os centros de poder que outrora foron Europa e Estados Unidos. O modelo político chinés que conforma con man de ferro o Partido Comunista da China (PCCh) busca novas fontes de lexitimidade que garantan estabilidade social e política para seguir avanzando nun cambio de modelo máis profundo que sitúe ao país na vangarda tecnolóxica mundial e contribúa á soñada revitalización nacional. Este é o esclarecedor diagnóstico da China contemporánea que fai o sinólogo galego Xulio Ríos no seu último ensaio sobre o país asiático, A metamorfose do comunismo na China (Kalandraka, 2021). En véspera da ampulosa celebración dos cen anos do PCCh que se prepara para o primeiro de xullo e da chegada ás librarías da edición do libro en castelán, conversamos con este prolífero analista internacional especializado na China para afondar sobre os desafíos que ten por diante o sistema político chinés en relación aos dereitos e ás liberdades das persoas e das nacionalidades.

“A China ten un proxecto político independente de influencias externas que busca inspiración na súa propia historia e cultura”

Alma López Figueiras

China

Xulio Ríos “A China ten un proxecto político independente de influencias externas que busca inspiración na súa propia historia e cultura”

Alma López Figueiras

O fundador do Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional (IGADI) acaba de publicar ‘A metamorfose do comunismo na China’ (Kalandraka, 2021).

Unha das primeiras proclamas de Xi Jinping cando asumiu o poder do PCCh e da China foi o denominado “soño chinés” (中国梦), un concepto que parece emular ao coñecido “soño americano” pero que ten as súas particularidades. En que consiste ese “soño chinés”?
O “soño chinés” está relacionado coa revitalización da nación e ten unha dimensión económica, política, social, cultural, étnica e mesmo lingüística, xa que tamén hai un empeño por popularizar o dominio do putonghua ou chinés estándar. Revitalizar a nación chinesa supón, así mesmo, superar as secuelas da humillación histórica que sufriu a China durante o colonialismo exercido por Xapón e os países occidentais. A modernización que se busca na China non se entenderá como completa se non hai reunificación, o cal afecta principalmente ao territorio de Taiwán, que xunto a Hong Kong e Macao é unha secuela do período colonial.

Que consecuencias ten a idealización dun rexurdimento da nación chinesa baseado na homoxeneización étnica e o centralismo político, que confronta directamente coa diversidade lingüística e cultural deste vasto territorio?
As nacionalidades minoritarias constitúen un problema para a China, que xa desde un principio se desapegou do modelo soviético. O PCCh non recoñeceu o dereito de autodeterminación e sempre apostou pola autonomía. As cinco rexións autónomas, porén, teñen unha autonomía bastante feble na práctica porque o secretario do PCCh no territorio, cun poder determinante, representa sempre á maioría han, e non ás nacionalidades minoritarias. Este afán de hanificación está xerando tensións políticas e culturais, non só nas rexións do Tíbet e o Xinjiang, senón tamén noutras como a da Mongolia Interior. Malia que existe un debate sobre esta cuestión dentro do ámbito académico chinés, que incluso se ten interesado polo modelo español de autonomías a través dun programa de intercambio de coñecementos e experiencias, no que eu mesmo puiden participar a través do Observatorio da Política Chinesa —o Programa Minzu (nacionalidade, en chinés)— a posición política do PCCh é pouco evolucionada e prefire non tocar o modelo actual. Neste sentido, pénsase que a poboación que representan as nacionalidades minoritarias se desprenderá da súa identidade a medida que aumenten os ingresos e melloren as condicións de vida, pero obviamente non vai pasar. Os investimentos e a creación de oportunidades de crecemento económico dificilmente poden poñer fin á tensión política e cultural que se manifesta en rexións como as do Tíbet e o Xinjiang, situadas na periferia do país e xeopoliticamente moi importantes. É un conflito que vai persistir se o poder central non é capaz de imaxinar un modelo de xestión política que empodere e facilite o autogoberno destes territorios.

“A modernización que se busca na China non se entenderá como completa se non hai reunificación, o cal afecta principalmente ao territorio de Taiwán, que xunto a Hong Kong e Macao é unha secuela do período colonial”

A igualdade de xénero, como sinalas no último capítulo do libro, non forma parte do denominado “soño chinés” con vistas á modernización. Como é posible que o PCCh se desmarque tanto dunha preocupación política global como esta?
A visibilidade da muller nas estruturas de poder político e económico é moi escasa, pero non hai suficiente debate sobre a igualdade de xénero. É certo que desde hai anos se observa un movemento de empoderamento e autoafirmación da muller na China, mesmo con organizacións feministas, pero estas son abertamente reprimidas porque chocan co modelo e os intereses do PCCh. Como aparece recollido no libro, a conciencia feminista está considerada como unha importación da ideoloxía liberal occidental que hai que rexeitar. Súmase a esta idea o carácter conservador da propia sociedade chinesa. Efectivamente, a igualdade de xénero é un dos retos que ten por diante o PCCh.

En coherencia con ese rexeitamento da ideoloxía liberal occidental, tampouco están en debate actualmente os valores democráticos; mesmo hai unha negación explícita do carácter universal dos dereitos humanos desde hai anos. Nun contexto global no que a China ten un crecente protagonismo, que consecuencias pode ter a negación do carácter universal dos dereitos humanos?
O respecto dos dereitos humanos constitúe un argumento importante no esquema de confrontación entre China e Estados Unidos. Nesta pugna, que vai continuar nos próximos anos, a cuestión dos dereitos humanos está e seguirá estando na axenda porque debilita moito a imaxe internacional da China, sobre todo naqueles países do mundo desenvolvido occidental onde os dereitos humanos están aceptados —aínda que logo se teñan diferentes varas de medir en relación á súa aplicación e vexamos barbaridades como as cometidas en Libia, Iraq ou agora en Colombia—. Na China non atopamos este tipo de violación de dereitos humanos, a represión é outra; pero acentúase a vulnerabilidade dos dereitos e as libertades porque así o esixe a diatriba ideolóxica.

Durante o “denguismo”, a China tratou de evitar este elemento de confrontación coa idea de que se necesitaba tempo para introducir dereitos e liberdades; pero no momento actual, co “xiísmo”, o que se propugna é o carácter singular dos valores culturais asiáticos. No referente aos dereitos humanos, o que reivindica a China é unha comprensión diferente dos mesmos. Fronte aos dereitos civís e políticos que se declaran nas democracias liberais occidentais, enfatízanse dereitos relacionados coas necesidades máis básicas. A evolución deste enfoque, sen embargo, non está pechada. A medida que vaia cambiando a estrutura social, é probable que aumente a demanda social de dereitos e liberdades. Polo momento, este tema non está na axenda do PCCh porque non existe a presión suficiente. Neste sentido, tamén é importante contextualizar. A China non recoñece o masacre de 1989 en Tian’anmen, mais hai que lembrar que Estados Unidos, sendo unha democracia consolidada, precisou cen anos para recoñecer o masacre de 1921 en Tulsa.

Durante o “denguismo”, a China tratou de evitar este elemento de confrontación coa idea de que se necesitaba tempo para introducir dereitos e liberdades; pero no momento actual, co “xiísmo”, o que se propugna é o carácter singular dos valores culturais asiáticos

Por outra banda, asistimos actualmente a unha revolución científica e tecnolóxica na que a China é un polo de innovación e vangarda que confronta con Estados Unidos e Europa. Respecto da intelixencia artificial, por exemplo, estanse a desenvolver debates éticos sobre a necesidade de protexer a privacidade das persoas dos que a China non participa. Considerando que xa existen teorías sobre a transformación do sistema na era da acumulación de datos persoais, como o “capitalismo de vixilancia” de acuñou a socióloga Shoshana Zuboff, chama a atención que no libro non se trate este asunto en relación ao modelo comunista da China. Que particularidades ten o modelo chinés e até que punto pode influír este enfoque no mundo?
Este é un tema moi complexo, novidoso e bastante amplo. Na polémica do 5G e no conflito que tivera Estados Unidos con Huawei e outras grandes empresas do sector tecnolóxico chinés, por exemplo, hai unha dimensión estratéxica. O posicionamento global da China no ámbito das novas tecnoloxías é altamente competitivo, e todos os gobernos demostran un crecente interese por controlar a opinión pública. Sen ir máis lonxe, aí temos os casos de Edward Snowden ou Cambridge Analytica. Desde o meu punto de vista, o problema engadido na China é a inexistente capacidade de intervención da sociedade civil e, consecuentemente, unha ilimitada capacidade de actuación do poder sen control. Neste sentido, hai experimentos como o sistema de crédito social ou os sistemas de vixilancia aplicados no Tíbet e no Xinjiang, dos que aínda non se ten demasiada información. O que si amosan estes experimentos é a capacidade invasiva do poder cando non existen controis nin outros mecanismos que permitan certos equilibrios. O nivel de aceptación social da tecnoloxía na China, asemade, é moi alto. Así o puidemos observar durante o tempo de pandemia, coas aplicacións que se puxeron en marcha para controlar os movementos da poboación. Trátase dun modelo exportable a outros países. Porén, o horizonte que se debuxa é preocupante.

Esta rápida e mesmo entusiasta aceptación social do desenvolvemento tecnolóxico, que contrasta ao mesmo tempo co carácter conservador da sociedad chinesa, pode ter relación co concepto de modernización que se ten na China?
A nivel social, a aceptación do cambio tecnolóxico é unha cuestión de pragmatismo. Culturalmente, a China é sumamente pragmática. O concepto de modernización, no entanto, está relacionado coa recuperación da grandeza perdida e vai máis aló do ámbito social ou económico. O que se busca coa modernización é situar á China na posición central que tivo no mundo durante séculos, até a revolución industrial e o período colonial, coñecido como o século de humillación. É un proceso orientado a pechar feridas históricas. Non se pretende chegar a ser a potencia hexemónica do século XXI, senón desenvolver un modelo político e social baseado na singularidade cultural.

“O problema engadido na China é a inexistente capacidade de intervención da sociedade civil e, consecuentemente, unha ilimitada capacidade de actuación do poder sen control”

Despois de tantos anos, sendo a China a segunda economía mundial, non se pode considerar que a modernización xa é unha realidade e que esa humillación histórica está superada?
Aínda non. Fitos como chegar a ser a segunda potencia económica mundial ou ter enviado unha misión espacial a Marte fannos esquecer que na China queda moito por resolver. En termos de renda per cápita ou índice de desenvolvemento humano, por exemplo, está en posicións moi baixas. Neste sentido, hai que ter en conta que a renda per cápita media está nos 10.000 dólares anuais, cando en Estados Unidos supera os 65.000 dólares, e tamén que se contan 600 millóns de persoas que non chegan aos 2.000 dólares anuais, o equivalente a toda a África subsahariana. Por outra banda, as secuelas do século de humillación están presentes no conflito con Taiwan, que ten as súas orixes no Tratado de Shimonoseki (1895) con Xapón, non tanto na guerra civil chinesa (1927-1949). A día de hoxe, o PCCh non renuncia á reunificación e considera que é parte imprescindible do proceso de modernización.

Asumindo que Xi Jinping continuará na presidencia da China despois do segundo mandato, rompendo coa limitación consuetudinaria do “denguismo” que respectaran os seus predecedores, cales son os principais desafíos políticos que afronta o PCCh nos próximos anos, alén do conflito con Taiwan?
En primeiro lugar, o cambio de modelo no contexto global. Deixar de ser a fábrica do mundo para converterse na vangarda tecnolóxica é un proceso que vai durar anos. A crise dos semiconductores, por exemplo, está amosando un serio talón de Aquiles no desenvolvemento tecnolóxico. Aínda que hai vontade de investir, a China precisa anos para chegar ao nivel das empresas taiwanesas e surcoreanas, que son líderes do sector. Este cambio de modelo, ademais, ten lugar en medio dunha confrontación con occidente, polo que vai atopar obstáculos.

O desafío social é outro dos máis importantes. Aínda que vaia moi rápido, precisará 30 ou 40 anos para superar a situación actual. Os investimentos e as reformas que hai en proceso nos eidos da saúde ou da seguridade social deberán responder a un crecente envellecemento da poboación.

Logo está a xestión da política, que na China é un asunto moi delicado. Nestes momentos hai un claro endurecemento, rexorde o culto á personalidade e decae a dirección colectiva. Durante o “denguismo” construíranse diques, como a limitación tácita a dous mandatos, para evitar a monopolización do poder e as confrontacións internas que se viviron en tempos do “maoísmo”; pero a desaparición destes diques provoca incerteza.