Coronavirus
O Capitaloceno e as pandemias

As crises sanitaria, climática e ecolóxica están intimamente relacionadas.  O sistema capitalista está a atopar os límites das súas propias dinámicas  ao pivotar sobre o crecemento económico constante nun planeta con  recursos finitos. A Terra está mandando sinais para mudar a nosa maneira  de relacionarnos con ela.

Chimeneas Central Carbón
Chemineas dunha central eléctrica de carbón

A Peste Negra foi unha pandemia que marcou tanto física como espiritualmente o mundo occidental na Idade Media. Esta enfermidade estaba localizada nos vales de Afganistán ata que a ruta da seda e as invasións mongólicas favoreceron o seu espallamento por todo o mundo. As consecuencias son ben coñecidas. E é que a historia non só está marcada por caídas de imperios, conquistas de novos continentes e invencións tecnolóxicas, senón tamén por pandemias globais que actúan revolucionando a mentalidade da sociedade.

Crisis económica
Diez propuestas para pagar la pandemia y una transición climática en el mundo

Un informe del Transnational Institute detalla diez medidas para recaudar los suficiente para financiar la salida de la crisis del covid, lograr los objetivos de desarrollo sostenible, una transición climática y reparaciones para la esclavitud.

De maneira análoga á peste negra, pero con sete séculos de distancia, a pandemia actual causada polo SARS CoV-2 está a mudar o mundo mais, desta vez, hai diverxencias. O patóxeno, por exemplo, non é unha bacteria senón un virus e mentres que a peste matou entre un terzo e a metade da poboación europea no século XIV, a actual pandemia é moito menos mortífera, fundamentalmente polas propias características biolóxicas do virus e polo desenvolvemento da ciencia e da medicina modernas. Mais as dúas enfermidades comparten o feito de ter xurdido e espallarse como resultado do aumento das interaccións humanas arredor do globo. As razóns hai que procuralas nun conxunto de factores derivados dunha economía que comercia cos bens e servizos sen importar os custes sociais e ecolóxicos en tanto que resulte beneficioso economicamente, aínda que a longo prazo isto sexa paradoxalmente negativo para os mercados.


O Capitaloceno e a urxencia da estratexia preventiva

Este mesmo ano a IPBES (Plataforma Intergubernamental Científico-normativa sobre Diversidade Biolóxica e Servizos dos Ecosistemas) elaborou un informe exhaustivo co traballo de máis de 150 expertos e outros 350 colaboradores alertando de que futuras pandemias emerxerán máis a miúdo, estenderanse máis rápido, afectarán máis á economía e serán máis letais que a COVID-19 a non ser que haxa un cambio transformador de enfoque na loita contra as enfermidades infecciosas, pasando da reacción á prevención.

Dende a mal chamada “gripe española” de 1918, seis pandemias espalláronse polo mundo: tres do virus da gripe, a SIDA, o SARS e a COVID-19. A súa frecuencia está a aumentar. Estímanse entre 631.000 e 827.000 os virus descoñecidos con capacidade de infectar aos humanos. Ao mesmo tempo, os custes económicos actuais son 100 veces superiores aos estimados para a estratexia preventiva. O informe asegura que só mediante un “cambio transformador dos factores económicos, sociais, políticos e tecnolóxicos” se poderían acadar os obxectivos e as metas de Aichi, fixadas para protexer a biodiversidade e os bens e servizos de importancia capital que a natureza brinda á humanidade. Unha das características citadas deste cambio, que se require urxente, é “a evolución dos sistemas económicos e financeiros para desenvolver unha economía sostible a nivel mundial, que se afaste das limitacións do actual paradigma de crecemento económico”. Un cambio de paradigma que está na mesma base da filosofía do modo de produción capitalista.

Porto de mercadorias
Porto de mercadorías con milleiros de contedores. Cedida por US Department of State (CC).
O Capitaloceno é un concepto proposto para a era xeolóxica actual que xorde como resposta ao de Antropoceno, que sinala a actividade humana sen excepción e o crecemento demográfico como responsables da alteración dos ciclos xeoquímicos globais. Porén, por etnocéntrica e inxusta, esta achega foi reformulada por algúns autores que defenden que a responsabilidade da alteración dos ciclos xeoquímicos globais é debida ás actividades humanas baixo o sistema de relacións socioeconómicas dominante.

A conquista de América permitiu e favoreceu o comercio mundial, robustecendo a burguesía e a súa influencia económica e política. As revolucións industriais que se sucederon a partir de finais do século XVIII baseáronse no aumento exponencial da demanda de enerxía fósil, nas invencións tecnolóxicas e nunha actitude receptiva cara á evolución da técnica. O desenvolvemento da civilización moderna acelerou o crecemento da economía global e os impactos do ser humano na natureza, sobre todo a partir da segunda metade do século XX, permitindo un auxe demográfico sen precedentes.

O 10% máis rico da poboación mundial emite o 49% das emisións totais de Gases de Efecto Invernadoiro (GEI) e o 50% da poboación mundial máis pobre emite só o 10% do total.

Malia a innegable importancia do aumento da poboación total sobre os recursos limitados do planeta Terra, este non é o factor máis importante, senón a avidez enerxética duns poucos. A ratio do PIB por habitante case multiplica por dous nos últimos dous séculos a ratio de crecemento da poboación total, o que quere dicir que a crise ambiental é causa do aumento da produción e do consumo por habitante en lugar do aumento poboacional. Un informe de OFXAM conclúe que o cambio climático está indisolublemente ligado á desigualdade económica, porque está baseado nas emisións dos ricos, que afectan e afectarán maiormente aos pobres. Por exemplo, o 10% máis rico da poboación mundial emite o 49% das emisións totais de Gases de Efecto Invernadoiro (GEI) e o 50% da poboación mundial máis pobre emite só o 10% do total.


A importancia de ter ecosistemas sans

A causa-efecto entre a destrución dos ecosistemas e a propagación de novas enfermidades é unha evidencia. Así o aseguran as principais organizacións internacionais adicadas ao seu estudo. A FAO (Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura) ven de publicar un informe que avalía o estado dos bosques a nivel global cada dez anos. Así, sinala que a extensión total dos bosques está a diminuír a un ritmo de 10 millóns de hectáreas por ano e dende 1990 desapareceron 420 millóns de hectáreas. Actualmente ocupan 4.060 millóns de hectáreas, é dicir, un 31% da superficie terrestre. Aínda que o ritmo de deforestación mundial está baixando dende 1990, son principalmente os bosques primarios dos trópicos, que acumulan a maior parte da biodiversidade terrestre, os que están sendo decimados.

A agricultura industrial é o factor máis importante de tal deforestación debido principalmente á plantación de cultivos para alimentar ao gando, síntoma da necesidade de mudar os sistemas alimentarios actuais.

A agricultura industrial é o factor máis importante de tal deforestación debido principalmente á plantación de cultivos para alimentar ao gando, síntoma da necesidade de mudar os sistemas alimentarios actuais. A agricultura local de subsistencia, a urbanización, a construción de infraestruturas e a minería son as outras causas máis importantes da deforestación.

Plantación aceite de palma Malasia
Plantación para aceite de palma en Malasia. Foto cedida por Marufish (CC).

Neste contexto, a conservación dos ecosistemas, e máis concretamente dos bosques primarios preséntase vital porque brindan bens e servizos de valor incalculable. Algúns de uso directo, como alimentos, fármacos ou enerxía e, outros, de uso indirecto, se cadra máis intanxibles pero importantísimos a nivel global, como a depuración das augas, o control da erosión ou... o control das pragas e enfermidades.

A biodiversidade actúa controlando diversas pragas e enfermidades a través dun efecto de dilución ou de cortalumes. Cando conviven moitas especies nun ecosistema a probabilidade de que un patóxeno infecte a unha especie en concreto é menor. Asemade, o patóxeno pode ver bloqueado o seu desenvolvemento ao aloxarse en certas especies onde non é capaz de reproducirse.

As redes tróficas equilibran ao mesmo tempo a expansión esaxerada de certas especies. É dicir, cando hai moitos individuos dunha especie, outras veñen equilibrar a balanza depredándoa ou parasitándoa. Isto é especialmente importante cando unha determinada especie ten unha alta carga viral (cantidade de partícula viral que pode estar presente no sangue dunha especie), que varía dunha especie a outra. Outro factor moi importante é que decote as especies que actúan como reservorios de virus son xeralistas, podendo desenvolverse e sobrevivir a diversas condicións ambientais. Así, os patóxenos son regulados por un complexo equilibrio de interaccións entre distintas especies.

Sen embargo, a transmisión dunha enfermidade dun animal a un humano (zoonose) é favorecida cando un ecosistema se ve afectado por algún tipo de perturbación, como a tala dun bosque ou un incendio, porque este equilibrio é alterado. A consecuencia directa é a aparición de enfermidades emerxentes e reemerxentes, na súa maioría de orixe animal e potencialmente zoonóticas. A Organización Mundial da Saúde (OMS) calcula que o 75% das novas enfermidades humanas son de orixe animal. Exemplos disto son a COVID-19, a febre do Nilo occidental, o SARS de 2002 e unha longa lista doutras doenzas.

A globalización provocou un enorme incremento na velocidade e no volume do tráfico de mercancías e de viaxeiros, pero tamén de patóxenos e dos seus hóspedes animais. O contrabando de animais é un negocio que moveu no 2019 107.000 millóns de euros e o 24% das especies de vertebrados, representando unha das principais causas da perda de biodiversidade a nivel global xa que este mercado se retroalimenta da deforestación. A tendencia global de urbanización, así como a súa expansión en detrimento dos bosques, aumentan non só a probabilidade de contaxiar e ser contaxiado senón tamén a exposición aos animais salvaxes. A receita perfecta para unha pandemia global.

Morcego engaiolado
Morcego engaiolado. Foto: Cavallo (CC).
Lonxe de teorías conspiranoicas que non se sosteñen sobre a creación artificial dunha arma biolóxica en forma de virus, no sueste asiático todos estes factores levan actuando conxuntamente dende hai moito tempo e sitúan un mercado de animais vivos como o escenario máis probable onde se produciu a primeira infección por SARS Cov-2. Por que non se sosteñen estas teorías? Dito dun xeito popular, porque a natureza é mais vella que a ciencia, o que significa que tamén é mais intelixente.

A proteína do virus que se une a un receptor celular humano está optimizada de tal xeito que nin sequera puido ser predita polas simulacións informáticas que recrean todas as posibles modificacións xenéticas que poderían ser levadas a cabo para fabricala.

Segundo un estudo científico que discute as diferentes hipóteses sobre a orixe do virus, “é improbable que o SARS-Cov-2 se orixinara a partir da manipulación dun coronavirus causante do Síndrome Respiratorio Agudo Severo nun laboratorio” porque a proteína do virus que se une a un receptor celular humano está optimizada de tal xeito que nin sequera puido ser predita polas simulacións informáticas que recrean todas as posibles modificacións xenéticas que poderían ser levadas a cabo para fabricala.

Así, as hipóteses máis plausibles son baseadas na selección natural do virus. Ben a partir dun ou varios hóspedes animais previos á zoonose ou ben a partir da selección natural do virus nos humanos. Hai evidencia de que os seus hospedadores primarios son morcegos, xa que estes constitúen o reservorio natural dunha gran variedade de coronavirus. Ao secuenciar o xenoma do morcego Rhinolophus affinis, descubriuse un coronavirus que é un 96,2% similar xenéticamente ao SARS-CoV-2 (causante da COVID-19) e 80% similar ao Sars-CoV que causou a epidemia de 2002 en China.

No mercado de Huanan, en Wuhan (China), vendíanse animais salvaxes vivos (entre eles os morcegos) e exóticos nalgúns casos, polo que é moi plausible que puideran infectar a outros animais no proceso para rematar saltando aos humanos. Outro feito que apoia esta hipótese e o estrés que sofren estes animais aumenta a probabilidade de enfermar e transmitir a enfermidade ao debilitarse o seu sistema inmune. Ata o de agora non se puido reconstruír ao 100% a historia, pero entre os hóspedes intermediarios que se manexan como posibilidades están as serpes e os pangolíns.

En definitiva, as crises sanitaria, climática e ecolóxica están intimamente relacionadas e explícanse en boa medida por un sistema capitalista que pivota sobre o crecemento económico constante nun planeta con recursos finitos, atopando os límites das súas propias dinámicas. Semella existir un paralelismo coa pandemia da Peste Negra, pero neste caso o cambio de mentalidade debe resultar nun maior respecto pola natureza. A Terra está mandando sinais para mudar a nosa maneira de relacionarnos con ela.

Literatura
“Tenemos que analizar la pandemia no solo como emergencia sanitaria, sino también como crisis ecológica"

Rubén Hernández es investigador en el campo de la Teoría del Cine y la Estética Fílmica, ha impartido clases en el Departamento de Filosofía de la Universidad Autónoma de Madrid y ha comisariado diversas muestras vinculadas al ámbito del cine independiente y experimental en Europa y Latinoamérica. Actualmente es editor de Errata naturae.



Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Transición ecosocial
Transición ecosocial Los movimientos sociales ante la transición energética: rebajar el tono, complejizar el debate
Las discusiones sobre cómo avanzar en la transición energética han encallado en la disputa ideológica entre los partidarios y detractores de los proyectos de energías renovables de cierta escala y volumen de inversión.
Crisis climática
Crisis climática La crisis climática ha añadido un mes de temperaturas extremas a España en el último año
En el periodo de un año desde mayo de 2024, en el Estado español se han vivido 48 jornadas de calor extremo, que se reducirían a 18 sin la influencia del cambio climático, según un informe.
Alemania
Litigio climático Un tribunal alemán abre la puerta a que grandes emisores puedan ser responsabilizados de daños climáticos
El jurado descarta la demanda del agricultor peruano Saúl Luciano Lliuya por entender que el riesgo a su propiedad es demasiado bajo, pero esta misma argumentación podría llevar a condenas en otros casos.
Palestina
Genocidio La ONG anti-UNRWA lanzada por exespías y marines de EEUU siembra el caos en el reparto de alimentos en Gaza
La Fundación Humanitaria de Gaza (GHF) creada a comienzos de este año y vinculada a agentes del ejército y la inteligencia estadounidense ha sido acusada de desaparecer a una persona y disparar a quienes estaban esperando ayuda.
Alemania
Litigio climático Un tribunal alemán abre la puerta a que grandes emisores puedan ser responsabilizados de daños climáticos
El jurado descarta la demanda del agricultor peruano Saúl Luciano Lliuya por entender que el riesgo a su propiedad es demasiado bajo, pero esta misma argumentación podría llevar a condenas en otros casos.
Madrid
Derecho a la vivienda Victoria contra la Sareb: 16 familias consiguen firmar contratos después de años de lucha
Un bloque en lucha de Casarrubuelos (Comunidad de Madrid) consigue formalizar contratos con el banco malo, al que acusan de actuar “como un fondo buitre”. En Catalunya, diez ayuntamientos apoyan los reclamos de 62 hogares en huelga contra La Caixa.
Xunta de Galicia
Política A Xunta recibe ao embaixador de Israel en funcións mentres Gaza agoniza ao bordo da fame
O Goberno de Alfonso Rueda escenifica a súa boa sintonía coa Administración de Benjamín Netanyahu apenas unhas horas despois de que Israel bombardease unha escola que servía de refuxio e ordenase unha evacuación masiva en Gaza.

Últimas

Universidad
Genocidio Las universidades españolas han firmado 44 proyectos con Israel desde septiembre de 2024
Los acuerdos dentro del programa Horizon Europe se han sucedido a pesar de las declaraciones de decenas de universidades de suspensión de relaciones con Israel.

Recomendadas

Culturas
Erika Lust y Sara Torres “El deseo tiene una potencia inagotable para transformar la realidad si lo liberamos de las normas”
Sexo, deseo o ética del placer son algunos de los temas que hilan la escritora Sara Torres y la productora de cine porno Erika Lust en ‘La abundancia del deseo’.