Coronavirus
O Capitaloceno e as pandemias

As crises sanitaria, climática e ecolóxica están intimamente relacionadas.  O sistema capitalista está a atopar os límites das súas propias dinámicas  ao pivotar sobre o crecemento económico constante nun planeta con  recursos finitos. A Terra está mandando sinais para mudar a nosa maneira  de relacionarnos con ela.

Chimeneas Central Carbón
Chemineas dunha central eléctrica de carbón

A Peste Negra foi unha pandemia que marcou tanto física como espiritualmente o mundo occidental na Idade Media. Esta enfermidade estaba localizada nos vales de Afganistán ata que a ruta da seda e as invasións mongólicas favoreceron o seu espallamento por todo o mundo. As consecuencias son ben coñecidas. E é que a historia non só está marcada por caídas de imperios, conquistas de novos continentes e invencións tecnolóxicas, senón tamén por pandemias globais que actúan revolucionando a mentalidade da sociedade.

Crisis económica
Diez propuestas para pagar la pandemia y una transición climática en el mundo

Un informe del Transnational Institute detalla diez medidas para recaudar los suficiente para financiar la salida de la crisis del covid, lograr los objetivos de desarrollo sostenible, una transición climática y reparaciones para la esclavitud.

De maneira análoga á peste negra, pero con sete séculos de distancia, a pandemia actual causada polo SARS CoV-2 está a mudar o mundo mais, desta vez, hai diverxencias. O patóxeno, por exemplo, non é unha bacteria senón un virus e mentres que a peste matou entre un terzo e a metade da poboación europea no século XIV, a actual pandemia é moito menos mortífera, fundamentalmente polas propias características biolóxicas do virus e polo desenvolvemento da ciencia e da medicina modernas. Mais as dúas enfermidades comparten o feito de ter xurdido e espallarse como resultado do aumento das interaccións humanas arredor do globo. As razóns hai que procuralas nun conxunto de factores derivados dunha economía que comercia cos bens e servizos sen importar os custes sociais e ecolóxicos en tanto que resulte beneficioso economicamente, aínda que a longo prazo isto sexa paradoxalmente negativo para os mercados.


O Capitaloceno e a urxencia da estratexia preventiva

Este mesmo ano a IPBES (Plataforma Intergubernamental Científico-normativa sobre Diversidade Biolóxica e Servizos dos Ecosistemas) elaborou un informe exhaustivo co traballo de máis de 150 expertos e outros 350 colaboradores alertando de que futuras pandemias emerxerán máis a miúdo, estenderanse máis rápido, afectarán máis á economía e serán máis letais que a COVID-19 a non ser que haxa un cambio transformador de enfoque na loita contra as enfermidades infecciosas, pasando da reacción á prevención.

Dende a mal chamada “gripe española” de 1918, seis pandemias espalláronse polo mundo: tres do virus da gripe, a SIDA, o SARS e a COVID-19. A súa frecuencia está a aumentar. Estímanse entre 631.000 e 827.000 os virus descoñecidos con capacidade de infectar aos humanos. Ao mesmo tempo, os custes económicos actuais son 100 veces superiores aos estimados para a estratexia preventiva. O informe asegura que só mediante un “cambio transformador dos factores económicos, sociais, políticos e tecnolóxicos” se poderían acadar os obxectivos e as metas de Aichi, fixadas para protexer a biodiversidade e os bens e servizos de importancia capital que a natureza brinda á humanidade. Unha das características citadas deste cambio, que se require urxente, é “a evolución dos sistemas económicos e financeiros para desenvolver unha economía sostible a nivel mundial, que se afaste das limitacións do actual paradigma de crecemento económico”. Un cambio de paradigma que está na mesma base da filosofía do modo de produción capitalista.

Porto de mercadorias
Porto de mercadorías con milleiros de contedores. Cedida por US Department of State (CC).
O Capitaloceno é un concepto proposto para a era xeolóxica actual que xorde como resposta ao de Antropoceno, que sinala a actividade humana sen excepción e o crecemento demográfico como responsables da alteración dos ciclos xeoquímicos globais. Porén, por etnocéntrica e inxusta, esta achega foi reformulada por algúns autores que defenden que a responsabilidade da alteración dos ciclos xeoquímicos globais é debida ás actividades humanas baixo o sistema de relacións socioeconómicas dominante.

A conquista de América permitiu e favoreceu o comercio mundial, robustecendo a burguesía e a súa influencia económica e política. As revolucións industriais que se sucederon a partir de finais do século XVIII baseáronse no aumento exponencial da demanda de enerxía fósil, nas invencións tecnolóxicas e nunha actitude receptiva cara á evolución da técnica. O desenvolvemento da civilización moderna acelerou o crecemento da economía global e os impactos do ser humano na natureza, sobre todo a partir da segunda metade do século XX, permitindo un auxe demográfico sen precedentes.

O 10% máis rico da poboación mundial emite o 49% das emisións totais de Gases de Efecto Invernadoiro (GEI) e o 50% da poboación mundial máis pobre emite só o 10% do total.

Malia a innegable importancia do aumento da poboación total sobre os recursos limitados do planeta Terra, este non é o factor máis importante, senón a avidez enerxética duns poucos. A ratio do PIB por habitante case multiplica por dous nos últimos dous séculos a ratio de crecemento da poboación total, o que quere dicir que a crise ambiental é causa do aumento da produción e do consumo por habitante en lugar do aumento poboacional. Un informe de OFXAM conclúe que o cambio climático está indisolublemente ligado á desigualdade económica, porque está baseado nas emisións dos ricos, que afectan e afectarán maiormente aos pobres. Por exemplo, o 10% máis rico da poboación mundial emite o 49% das emisións totais de Gases de Efecto Invernadoiro (GEI) e o 50% da poboación mundial máis pobre emite só o 10% do total.


A importancia de ter ecosistemas sans

A causa-efecto entre a destrución dos ecosistemas e a propagación de novas enfermidades é unha evidencia. Así o aseguran as principais organizacións internacionais adicadas ao seu estudo. A FAO (Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura) ven de publicar un informe que avalía o estado dos bosques a nivel global cada dez anos. Así, sinala que a extensión total dos bosques está a diminuír a un ritmo de 10 millóns de hectáreas por ano e dende 1990 desapareceron 420 millóns de hectáreas. Actualmente ocupan 4.060 millóns de hectáreas, é dicir, un 31% da superficie terrestre. Aínda que o ritmo de deforestación mundial está baixando dende 1990, son principalmente os bosques primarios dos trópicos, que acumulan a maior parte da biodiversidade terrestre, os que están sendo decimados.

A agricultura industrial é o factor máis importante de tal deforestación debido principalmente á plantación de cultivos para alimentar ao gando, síntoma da necesidade de mudar os sistemas alimentarios actuais.

A agricultura industrial é o factor máis importante de tal deforestación debido principalmente á plantación de cultivos para alimentar ao gando, síntoma da necesidade de mudar os sistemas alimentarios actuais. A agricultura local de subsistencia, a urbanización, a construción de infraestruturas e a minería son as outras causas máis importantes da deforestación.

Plantación aceite de palma Malasia
Plantación para aceite de palma en Malasia. Foto cedida por Marufish (CC).

Neste contexto, a conservación dos ecosistemas, e máis concretamente dos bosques primarios preséntase vital porque brindan bens e servizos de valor incalculable. Algúns de uso directo, como alimentos, fármacos ou enerxía e, outros, de uso indirecto, se cadra máis intanxibles pero importantísimos a nivel global, como a depuración das augas, o control da erosión ou... o control das pragas e enfermidades.

A biodiversidade actúa controlando diversas pragas e enfermidades a través dun efecto de dilución ou de cortalumes. Cando conviven moitas especies nun ecosistema a probabilidade de que un patóxeno infecte a unha especie en concreto é menor. Asemade, o patóxeno pode ver bloqueado o seu desenvolvemento ao aloxarse en certas especies onde non é capaz de reproducirse.

As redes tróficas equilibran ao mesmo tempo a expansión esaxerada de certas especies. É dicir, cando hai moitos individuos dunha especie, outras veñen equilibrar a balanza depredándoa ou parasitándoa. Isto é especialmente importante cando unha determinada especie ten unha alta carga viral (cantidade de partícula viral que pode estar presente no sangue dunha especie), que varía dunha especie a outra. Outro factor moi importante é que decote as especies que actúan como reservorios de virus son xeralistas, podendo desenvolverse e sobrevivir a diversas condicións ambientais. Así, os patóxenos son regulados por un complexo equilibrio de interaccións entre distintas especies.

Sen embargo, a transmisión dunha enfermidade dun animal a un humano (zoonose) é favorecida cando un ecosistema se ve afectado por algún tipo de perturbación, como a tala dun bosque ou un incendio, porque este equilibrio é alterado. A consecuencia directa é a aparición de enfermidades emerxentes e reemerxentes, na súa maioría de orixe animal e potencialmente zoonóticas. A Organización Mundial da Saúde (OMS) calcula que o 75% das novas enfermidades humanas son de orixe animal. Exemplos disto son a COVID-19, a febre do Nilo occidental, o SARS de 2002 e unha longa lista doutras doenzas.

A globalización provocou un enorme incremento na velocidade e no volume do tráfico de mercancías e de viaxeiros, pero tamén de patóxenos e dos seus hóspedes animais. O contrabando de animais é un negocio que moveu no 2019 107.000 millóns de euros e o 24% das especies de vertebrados, representando unha das principais causas da perda de biodiversidade a nivel global xa que este mercado se retroalimenta da deforestación. A tendencia global de urbanización, así como a súa expansión en detrimento dos bosques, aumentan non só a probabilidade de contaxiar e ser contaxiado senón tamén a exposición aos animais salvaxes. A receita perfecta para unha pandemia global.

Morcego engaiolado
Morcego engaiolado. Foto: Cavallo (CC).
Lonxe de teorías conspiranoicas que non se sosteñen sobre a creación artificial dunha arma biolóxica en forma de virus, no sueste asiático todos estes factores levan actuando conxuntamente dende hai moito tempo e sitúan un mercado de animais vivos como o escenario máis probable onde se produciu a primeira infección por SARS Cov-2. Por que non se sosteñen estas teorías? Dito dun xeito popular, porque a natureza é mais vella que a ciencia, o que significa que tamén é mais intelixente.

A proteína do virus que se une a un receptor celular humano está optimizada de tal xeito que nin sequera puido ser predita polas simulacións informáticas que recrean todas as posibles modificacións xenéticas que poderían ser levadas a cabo para fabricala.

Segundo un estudo científico que discute as diferentes hipóteses sobre a orixe do virus, “é improbable que o SARS-Cov-2 se orixinara a partir da manipulación dun coronavirus causante do Síndrome Respiratorio Agudo Severo nun laboratorio” porque a proteína do virus que se une a un receptor celular humano está optimizada de tal xeito que nin sequera puido ser predita polas simulacións informáticas que recrean todas as posibles modificacións xenéticas que poderían ser levadas a cabo para fabricala.

Así, as hipóteses máis plausibles son baseadas na selección natural do virus. Ben a partir dun ou varios hóspedes animais previos á zoonose ou ben a partir da selección natural do virus nos humanos. Hai evidencia de que os seus hospedadores primarios son morcegos, xa que estes constitúen o reservorio natural dunha gran variedade de coronavirus. Ao secuenciar o xenoma do morcego Rhinolophus affinis, descubriuse un coronavirus que é un 96,2% similar xenéticamente ao SARS-CoV-2 (causante da COVID-19) e 80% similar ao Sars-CoV que causou a epidemia de 2002 en China.

No mercado de Huanan, en Wuhan (China), vendíanse animais salvaxes vivos (entre eles os morcegos) e exóticos nalgúns casos, polo que é moi plausible que puideran infectar a outros animais no proceso para rematar saltando aos humanos. Outro feito que apoia esta hipótese e o estrés que sofren estes animais aumenta a probabilidade de enfermar e transmitir a enfermidade ao debilitarse o seu sistema inmune. Ata o de agora non se puido reconstruír ao 100% a historia, pero entre os hóspedes intermediarios que se manexan como posibilidades están as serpes e os pangolíns.

En definitiva, as crises sanitaria, climática e ecolóxica están intimamente relacionadas e explícanse en boa medida por un sistema capitalista que pivota sobre o crecemento económico constante nun planeta con recursos finitos, atopando os límites das súas propias dinámicas. Semella existir un paralelismo coa pandemia da Peste Negra, pero neste caso o cambio de mentalidade debe resultar nun maior respecto pola natureza. A Terra está mandando sinais para mudar a nosa maneira de relacionarnos con ela.

Literatura
“Tenemos que analizar la pandemia no solo como emergencia sanitaria, sino también como crisis ecológica"

Rubén Hernández es investigador en el campo de la Teoría del Cine y la Estética Fílmica, ha impartido clases en el Departamento de Filosofía de la Universidad Autónoma de Madrid y ha comisariado diversas muestras vinculadas al ámbito del cine independiente y experimental en Europa y Latinoamérica. Actualmente es editor de Errata naturae.



Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Opinión
Opinión IA: un proyecto tecnosupremacista
La pregunta que me hice hace algunos años fue: ¿Por qué existe un evidente interés en “crear la cuestión de la IA”, cuando las tecnologías y las lógicas que la componen están ya operativas desde hace años?
Medio ambiente
Crise climática Sarria, cun dos peores índices de calidade do aire de Galiza, á espera dunha nova planta contaminante
Sarria convive dende hai décadas coa contaminación provocada pola cementeira do Oural. Agora, Votorantim Cimientos proxecta a instalación dunha nova planta para a produción de combustible a partir da coincineración de residuos.
Crisis climática
Crisis climática La UE se entrega al ardor guerrero mientras descuida la crisis social y la emergencia climática
Varios países de la UE ya están recortando drásticamente en servicios públicos y estado del bienestar para poder costear el aumento del presupuesto militar.
Genocidio
Genocidio Activistas crean la embajada de Palestina en Bruselas mientras Israel prosigue con su asedio en Gaza
Mientras los ataques de Israel sobre la Franja de Gaza ya han dejado más de 51.490 muertos, activistas han rociado de sangre un edificio que simula ser la embajada de Palestina, dejando un rastro de pintura roja hasta la embajada del Estado sionista.
Palestina
Genocidio Israel asesina a cien personas en Gaza durante las últimas 48 horas
Esta semana comienza una vista oral en la Corte Internacional de Justicia que examina la ilegalidad de la decisión israelí de cortar la cooperación con la agencia de derechos palestinos de la ONU, UNRWA.
Comunidad de Madrid
Comunidad de Madrid Facultades cerradas en Madrid para denunciar la precarización y la infrafinanciación
Los piquetes están informando de la huelga en universidades como la Complutense y la Autónoma, en la que ha habido algunos incidentes con personal de seguridad y con la extrema derecha.
Laboral
Laboral Trabajar para vivir, morir por trabajar
El 28 de abril se conmemora el Día Mundial de la Seguridad y la Salud en el Trabajo con la necesidad de la implementación de medidas ante la siniestralidad laboral, que dejó en el país en 2024 la muerte de 796 personas.

Últimas

Medio ambiente
Medio ambiente Máis de 200 colectivos esixen transparencia sobre a mina Doade e piden a intervención do Parlamento Europeo
Organizacións de toda Europa, lideradas por SOS Suído-Seixo, esixen a Bruxelas acceso á documentación sobre a explotación prevista, denunciando opacidade, privilexios empresariais e risco ambiental en zonas protexidas de Galiza.
Análisis
Análisis La izquierda donde rompe la ola
El crecimiento electoral de un amplio abanico de fuerzas de extrema derecha desde hace unos años complica la consecución de decisiones a nivel de la UE.
LGTBIAQ+
Juicio el 9 de mayo Lidia Falcón pide cinco años de cárcel a una mujer trans por un tuit de 2021 que no la menciona
La activista antiderechos Lidia Falcón denunció a Diana Juan Cano en 2021 por un tuit que apenas tuvo repercusión. La acusación pide una pena de cinco años de prisión y 50.000 euros de indemnización.
Sevilla
Sanidad Pública Profesionales de Atención Temprana advierten del colapso del servicio en Andalucía
El servicio que atiende a más de 32.000 niñas y niños de entre 0 y seis años se encuentra en una situación crítica, con profesionales precarizados y listas de espera que incumplen la Ley de Atención Temprana aprobada en 2023
Comunidad de Madrid
Paros 28 y 29 de abril Huelga total en la educación pública madrileña
Infantil, Primaria, Secundaria, FP, Educación Especial, Universidad. Las plantillas de todos los niveles de la educación madrileña pararán este lunes 28 de abril por la “infrafinanciación” que Ayuso mantiene en la enseñanza.
Más noticias
Ayuntamiento de Madrid
Paros en Madrid Fin de la huelga de basuras en Madrid
La plantilla ha votado a favor de la última propuesta, en un paro que comenzaba el pasado 21 de abril y con el que se demandaba la actualización de un convenio que se ha quedado obsoleto.
Francia
Francia Militantes e intelectuales exigen la absolución de Anasse Kazib, perseguido por su apoyo a Palestina
El Estado francés utiliza el tipo penal de “apología del terrorismo” para perseguir a personalidades y colectivos que han mostrado su apoyo a Palestina y su repulsa al genocidio cometido por Israel.
La vida y ya
La vida y ya Espacios de encuentro
Me contaba que, al final del día, le dolían mucho las manos y que había dejado de escribir. Que ya no llevaba el cuaderno pequeño que tenía para anotar ideas que luego se transformarían en artículos o poemas.
Que no te lo cuenten
Que No Te Lo Cuenten De armas y crisis climática
VV.AA.
Repasamos la actualidad política internacional y miramos los visibles efectos de la crisis climática en la costa mediterránea

Recomendadas

Laboral
Laboral Coidar sen dereitos: a loita das traballadoras nas residencias privadas de Galiza
Sen tempo nin medios para ofrecer uns coidados axeitados, alertan dunha situación insostible nos centros e denuncian a privatización dun servizo a costa do benestar das persoas maiores e dependentes.
Galicia
Galicia Vigo, A Coruña e Ourense mercaron material policial a Israel por medio millón de euros en só catro anos
O alcalde ourensán, Gonzalo P. Jácome, adxudicou un contrato por 70.000 euros días despois do sete de outubro. Abel Caballero asinou outro de máis de 200.000 euros e a alcaldesa da Coruña seguiu a estela cun contrato de 170.000 euros.
Senegal
Migraciones El mito de la migración ordenada: la denegación de visados por el Consulado de España en Dakar
Maltrato institucional. Estas dos palabras son las más escuchadas cuando se pregunta a personas descontentas con el Consulado de España en Dakar. Cada vez más personas denuncian denegación de visados que no consideran justificados.
Guinea-Bissau
Internacional Guinea-Bissau arranca una ola de represión tras el sabotaje popular de una mina de arena en un parque natural
Una acción liderada por las mujeres del pueblo de Varela provocó un incendio en la bomba de extracción de la mina de arena pesada. El Gobierno ha llevado a cabo la detención de 16 personas, entre las que se encuentran líderes locales.