Literatura
Diario da dor: a pasividade ante a morte e o odio

A culpa e o sangue. Xa Shakespeare crearía unha relación entre ámbalas dúas na escena en que vemos a Lady Macbeth fregar desesperadamente unha mancha de sangue que non pode quitar. En Dor menstrual, Kopano Matlwa retoma a relación e recrea o sangue como símbolo daquelas dores que tentamos soterrar e que, finalmente, volven como manchas que ficaron en nós, que nunca remataron de se limpar. 

Kopano Matlwa (Pretoria, 1985) é médica e escritora. Considérase unha das voces literarias máis importantes da born free generation, é dicir, aquelas persoas nadas nos anos post-apartheid. Durante os seus estudos en medicina, escribiu Coconut (2007), novela que recibiu o Premio Literario da Unión Europea e o Wole Soyinka de literatura africana. 

Ao rematar o mestrado e o doutoramento en Saúde Pública na Universidade de Oxford, instalouse en Johannesburgo onde fundou a campaña Grow Great para paliar a mal nutrición infantil en Suráfrica. Tamén fundou o Ona Mtoto Wako, un proxecto premiado que se adica a dar atención médica prenatal ás mulleres embarazadas que viven en zonas rurais. 

A súa obra literaria, ao igual ca súa carreira médica, xira arredor do racismo, o sexismo e a desigualdade no seu país natal. A súa penúltima novela, Dor menstrual, foi traducida este ano por Moisés Barcia para o selo Rinoceronte.  

As páxinas deste libro son as páxinas do diario persoal de Masechaba, unha muller surafricana que desde principios da adolescencia sufriu de menorraxia até que se someteu a unha ablación endometrial. Con todo, ao desaparecer o fluxo do sangue e paliar o seu ciclo menstrual, parece que a protagonista se escinde do mundo. O ton distante con que escribe no diario, reflicte o seu desexo de vivir fóra do seu corpo, fóra da realidade.  

Así, de xeito periférico, a autora aborda o tema da falta de sensibilidade e de empatía no coidado do corpo médico cara ás persoas doentes. As longas xornadas e a precariedade laboral, así como as faltas de recursos do sistema sanitario teñen unha implicación directa no trato ás pacientes. 

“Facemos  o que podemos. Unha e outra vez recito esas palabras. (...) Mamá di que teño que deixar os pacientes alí. Que me teño que poñer no seu lugar, pero non traelos para a casa. Así que os deixo alí, atrapados entre as sabas sucias, entre retretes enzoufados de merda e o dispensador de xabón que só funcionou unha vez, o día que veu de visita o ministro.”  

Ao igual cas grandes escritoras surafricanas como Doris Lessing ou Nadine Gordimer, Kopano Matlwa constrúe unha diéxese con dúas protagonistas: a personaxe e o seu contexto sociopolítico. As breves entradas no diario de Masechaba logran que fagamos un retrato da Suráfrica actual.  

Nese sentido, o hospital en que traballa a narradora de Dor menstrual representa un microcosmos, unha micro-representación do estado económico, social e político do país. Así, o libro transcende a anécdota da personaxe central para falarnos dos rastros do colonialismo histórico surafricano na actualidade. 

“Por suposto que estou avergoñada. Pero non é culpa nosa. É culpa dos brancos, Señor. Todos é culpa deles. Ensináronnos a odiarnos. Convertéronnos nisto. Antes de que eles chegasen, non eramos así. Se non viñesen e o estragasen todo, non seriamos así”.  

En termos xerais, como se mencionara, a obra literaria de Kopano Matlwa caracterízase por abordar o racismo e a xenofobia en Suráfrica. As presións políticas internacionais de Occidente permitiron que os movementos sociais internos lograsen poñer fin á era do apartheid para pasar a unha democracia representativa. Mais, como sucedeu tamén en Europa co fin das ditaduras fascistas, semella que todo aquel movemento anti-dereitos, que atentou contra a o groso da poboación, quedou apenas soterrado debaixo da alfombra do pasado. Pouco se fala das estruturas de poder que se mantiveron intactas, das crenzas e dos sistemas de opresión que seguiron actuando na cotiandade. É alí onde pon o acento Matlwa.  

 A mellor amiga de Masechaba, Nyasha é estranxeira. Masechaba dá fe, no seu diario, dos comentarios racistas que a súa compañeira sofre todos os días no hospital, malia ser ela tamén parte do persoal médico. Segundo avanza a novela, o clima político comeza a ser cada vez máis complicado e a xenofobia xeral da poboación surafricana convértese en delitos de odio.  

“Durante todo o día a televisión mostrou casoupas ardendo, tendas ardendo e persoas queimadas. As rúas estaban inzadas de homes sedentos de sangue que piden que os estranxeiros marchen do país”. 

O carácter fragmentario do libro, marcado por cada unha das entradas no diario, deixa á lectora percibir o imperceptible: o paso do tempo e as sutís, mais contundentes mudanzas que experimenta Masechaba ao longo da novela. A autora logra dotar a Dor menstrual dun ritmo compasado que se contrapón ao descrito: unha cadea de sucesos e cambios vertixinosos que presaxian a traxedia. É entón que o sangue volve e a protagonista é chimpada de volta á realidade.  

“Que hai no noso interior que nos fai tan malvados? E como podemos mellorar? Por que somos capaces de tanto dano e tanta maldade? Como facemos para cambiar? E como facemos que o cambio perdure?” 

A lectura de Dor menstrual feita desde Europa exixe que nos fagamos unha serie de preguntas para non quedar á marxe dunha lectura superficial e branca da realidade sociopolítica de Suráfrica; dános a posibilidade de reflexionar sobre aquilo que sabemos e non sabemos do país, aprender e derrubar tópicos aprehendidos nunha educación que aínda non consegue afastarse do seu cariz colonial cando do Sur global se trata. 

A tradución desta novela ao galego corresponde a unha importante iniciativa por coñecer a literatura que se produce nos distintos países do continente africano. Paga a pena preguntarnos: que imaxe nos proxectan estas traducións deses territorios? E mesmo: como nos relacionamos desde Europa con esas realidades descritas? Alén da empatía, que papel xogou Europa co seu proxecto colonial e continúa a xogar coas políticas neoliberais nas ex-colonias?  

Após a lectura desta novela, fico co degoiro de ler máis literatura africana na que impere a vida e a ledicia, pensando que o que lemos ten impacto na nosa construción desas ‘outras’ realidades. Todo isto baixo a hipótese persoal de que, así como América Latina é moito máis que a etiqueta do “realismo máxico”, África está composta por relatos que non sempre teñen que ver coa guerra e a violencia. Non porque estes non sexan imprescindibles, senón porque é importante amosar todos os lados do prisma da realidade.