Memoria histórica
A ikurriña de Atotxa

3 de marzo de 1976, tras dous meses de revoltas e dúas folgas xerais, ese día había unha folga xeral en Gasteiz. Era a culminación de dous meses de paros en varias fábricas. Forxas Alavesas foi a primeira empresa en sufrir os paros en Gasteiz, despois, uníronse practicamente todos os traballadores das outras empresas da cidade. Os traballadores reclamaban 5.000 pesetas ao mes de aumento e outra melloras laborais; a saber, xornadas de 40 horas semanais, o 100% das baixas por enfermidade ou accidente laboral e o rexeitamento aos xurados de empresa, o sindicato vertical do franquismo. Os donos das factorías non cedían, apoiados en último termo polas autoridades franquistas. A loita dos traballadores de Gasteiz transcendía xa os límites da cidade. Franco morrera cinco meses antes, o 20 de novembro de 1975; e ese 3 de marzo, mércores de cinza, convocaran un paro xeral en Gasteiz.

Aquel 3 de marzo Gasteiz espertou paralizada. A folga fora un éxito. “Comercios, estudantes ou gandeiros secundaron a folga en apoio e solidariedade”, lembra Andoni Txasko un dos traballadores presente en Gasteiz ese día. Pola mañá xa houbo algún altercado coa Policía, e pola tarde estaba convocada unha asemblea na igrexa de San Francisco no barrio de Zaramaga, convertida en escenario habitual de asembleas despois da prohibición da patronal a facer xuntanzas nas fábricas. Ás cinco da tarde, a asemblea pretendía avaliar a xornada de folga. Media hora antes, a Policía Armada rodeou o recinto, permitindo que enchesen o templo. Dentro quedaron perto de 4.000 persoas, e un número semellante quedaba fora. A Policía esixiu que desaloxaran a Igrexa, unha negativa foi a resposta dos traballadores coñecedores que fóra o que lles agardaba eran porras e golpes. Asembleas como esta xa aconteceran, pero esta vez o Goberno temía que o exemplo puidese contaxiar a revolta cara outros puntos do Estado.

Franco morrera cinco meses antes, o 20 de novembro de 1975; e ese 3 de marzo, mércores de cinza, convocaran un paro xeral en Gasteiz. Aquel día Gasteiz espertou paralizada. A folga fora un éxito.

“Se desaloxan polas boas, vale. Se non, a pao limpo. Cambio”, comentaba un mando policial nas gravacións da radio daquela tarde. “Os párrocos mediaron dicindo que non había necesidade de intervir, xa que era unha xuntanza pacífica. Pero a Policía rompeu as xanelas, botou gases lacrimóxenos e botes de fume dentro. A xente afogaba”, lembra Andoni Txasko. Cando a xente comezou saír da igrexa, a policía disparou á multitude. “Que tal está o asunto por aí? Cambio. Xa podes imaxinar, despois de disparar mil disparos e romper toda a igrexa. Cambio. Moitas grazas, bo servizo. Cambio”. Máis dun centenar de persoas resultaron feridas. “Aquí houbo unha masacre, de verdade unha masacre. Cambio”, a Policía Armada concluía unha xornada co saldo de tres asasinados e outros dous feridos de gravidade que morreron os días seguintes.

Uns días despois, en maio de 1976 o ministro de gobernación (Manuel Fraga) viaxou a Venezuela, nunha entrevista na televisión a xornalista Sofía Imber preguntoulle por que estaba permitida a exhibición de outras bandeiras, mais non a ikurriña. Manuel Fraga respondeu: “Contéstolle con gusto. Autorizamos todas as bandeiras rexionais agás a vasca porque non é unha bandeira rexional, é unha bandeira separatista. É unha bandeira, se é que me permite, falsa. A maioría dos vascos non a queren. En todo caso, antes de permitir a exhibir esa bandeira, pasarán polo meu cadáver”. Cómpre lembrar que por esas datas a reivindicación da legalización non era só unha esixencia nacionalista, senón unha reclamación democrática.

Autorizamos todas as bandeiras rexionais agás a vasca porque non é unha bandeira rexional, é unha bandeira separatista”, dixera Fraga nunha viaxe oficial a Venezuela

“En 1976 o movemento a favor da legalización era moi forte. Sabiamos que estabamos cerca. Pero había que dar un último empurrón”, di Joxean de la Hoz Uranga, máis coñecido como Uranga para o mundo do fútbol. Uranga nacera en Getaria, unha vila mariñeira de Guipúzkoa, e era xogador da Real Sociedade en 1976. Así a semana do 5 de setembro chegaba o derbi vasco en Atotxa. O getariarra Uranga, entón, tivo unha idea... e se os dous equipos saían da man cunha ikurriña? Tivo unha xuntanza, con un par de compañeiros, é seguro que un deles foi Inaxio Kortabarria. “Falei con el porque sabía o que pensaba ao respecto. Puxémonos de acordo”, lembra Uranga. E mantiveron o segredo ata o día do partido. Nese intre Uranga foi o encargado do labor loxístico.

Hora e media antes do partido, Kortabarria e Uranga pasaron ao vestiario do Athletic para contarlle a idea a Iribar

Entón unha ikurriña non podía ser comprada, claro estaba prohibida, así que Uranga encargou á súa irmá (Ane Miren) coser unha, Ane Miren descoñecía o uso que lle pensaban dar. Uranga non entrou na convocatoria do partido. O domingo pola mañá saíu de Getaria coa ikurriña agochada no coche, un FIAT 128 azul: “Metina no oco da roda de reposto, que ía encaixada baixo o maleteiro”. A cautela non sobrou; “paráronme o coche e non viron nada”, nin sequera o getariarra Uranga dixo que era xogador da Real. Pasou o control, e despois meteuna no vestiario nunha bolsa. Colouna por unha das xanelas do vestiario que daba ao exterior no paseo Duque de Manda. Hora e media antes do partido, Kortabarria e Uranga pasaron ao vestiario do Athletic para contarlle a idea a Iribar. Txopo Iribar respondeu que non debía facerse se non existía unanimidade nos dous vestiarios. Dixéronlle que existía unanimidade no vestiario da Real, Iribar pediu que saísen mentres consultaba cos seus compañeiros. Tras un pequeno intre, respondeu que si. Todos de acordo.

Había que meter a ikurriña no campo. “Metémola nunha bolsa de plástico, debaixo das toallas e as esponxas, e alguén a sacou ao banco de suplentes”, lembra Uranga. En Atotxa, cheo, había prevista unha homenaxe a Gaztelu que cumpría 11 anos na Real. No céspede había majorettes e unha banda de música pola celebración. Os grises rodeaban o rectángulo de xogo; pero estes non estaban pola homenaxe a Gaztelu. A ikurriña quedou no banco de suplentes, Uranga foi ao palco. “Cando Kortabarria e Iribar saíron do túnel, saltei e uninme a eles. Iribar e Kortabarria tomaron a bandeira e fomos cara o centro do campo”. Uranga non foi convocado pero forma parte da fotografía. Si, é a persoa con jeans que sae trala ikurriña sostida polos capitáns de ambos equipos. A imaxe foi un impacto. Iribar e Kortabarria encabezando sendas filas. Nese intre era posíbel palpar a tensión en Atotxa. A pesar de que a exhibición da ikurriña estaba prohibida, a policía non interviu, unha actuación represora deixaría un efecto contraproducente. En Atotxa a sorpresa inicial deu paso a unha ovación.

Uranga non foi convocado pero forma parte da fotografía. Si, é a persoa con jeans que sae trala ikurriña sostida polos capitáns de ambos equipos

A ikurriña quedou no banco de suplentes, Uranga regresou ao palco. “Eu tiña que volver e dous policías dixéronme algo así como que iso non ía quedar impune”. “Tempo despois souben que chamaran ao gobernador civil e este díxolles que o deixasen pasar”, lembra Uranga. Os donostiarras eran quintos, e o Athletic estaba en décimo lugar, pero só a tres puntos. Ese día o “Txopo” Iribar sofreu unha gran tarde da Real. O partido acabaría nada menos que 5-0; era unha gran xeración con tipos como Arconada, Satrústegui ou López Ufarte. Desde ese día, en Donosti hai quen di que cada vez que antes do derbi hai festexos, sinal é que ese día gaña o txuri urdin. Aquela noite houbo altercados e detidos na parte Vella de Donosti, ben, a verdade é que os houbo durante toda unha semana. Gaztelu, autor de dous goles, levou a ikurriña para a casa tralo partido. Ata que a Real lla reclamou para o museo. Si, a bandeira utilizada esa tarde está exposta hoxe no Museo da Real Sociedade en Anoeta.

Despois, tras días de alborotos e reivindicacións, o 15 de xaneiro de 1977 a ikurriña foi legalizada. O 19 de xaneiro a ikurriña ondeaba na praza da Constitución en Donosti. A pesar do que puidesen pensar os implicados, as autoridades non tomaron ningunha medida contra eles. Uranga di que “era o ano 1976, estabamos na transición e o pobo vasco estaba loitando pola súas reivindicacións. Nós tamén éramos parte do pobo e tiñamos que facer algo”. Uranga seguiu un ano máis na Real, que abandonou con 29 anos. Terminou a súa carreira no Lagun Onak. Estudou Dereito e cando se retirou do fútbol converteuse en avogado. Publicamente era coñecido como o avogado de Herri Batasuna en Donosti. En 1987, foi mediador no secuestro de ETA ao empresario vasco Andrés Guitiérrez Blanco. En 1994, a Audiencia Nacional considerou probado que Uranga non só mediara, senón que “actuara como mandatario dos secuestradores”, segundo dicía a sentencia. Condenouno a 8 anos de cárcere por colaboración con banda armada e detención ilegal. Solicitou indulto, cumpriu seis meses de condena no cárcere. En 2009, despois de 15 anos de trámites e esperas, quedou libre e sen causas. Hoxe segue rexentando o seu despacho en Donosti.

Despois, tras días de alborotos e reivindicacións, o 15 de xaneiro de 1977 a ikurriña foi legalizada

En 1977 Inaxio Kortabarria levaba catro partidos coa selección. Tiña 26 anos, entraba nos seus mellores anos, pero non volveu xogar coa selección española. Renunciou. Anos despois, sería o capitán do mellor equipo txuri urdin da historia, o que gañou dúas ligas consecutivas. Na campaña 80/81, con Ormaetxea no banquillo, os donostiarras chegaron á última xornada con opcións de gañar o título, debían sumar na súa visita ao Molinón. E empataron 2-2, o primeiro gol marcado por Kortabarria de penalti, empataron para que a Real fose campión da liga por primeira vez. Na campaña seguinte (81/82) repetiu título de liga, e os de Ormaetxea redondearon a súa época dourada ao vencer a Supercopa contra o Real Madrid. Despois dos títulos a estrela de Kortabarria foi apagando. O de Arrasate tiña 34 anos cando xogou a súa última tempada como txuri urdin. O 3 de marzo de 1985 a Real Sociedade gañou ao Sevilla por 5-1 para despedir ao eterno capitán donostiarra.

Fraga e Martín Villa tiveron unha intervención directa no conflito laboral a petición dos empresarios da cidade

A Lei de Amnistía impediu durante anos investigar os feitos do 3 de marzo de 1976 en Gasteiz. Durante décadas as vítimas e os familiares reclamaron xustiza. O Instituto de Historia Social da Universidade do País Vasco investigou os feitos e concluíu que existían “responsabilidades penais claras” pero non puido identificar as persoas que tomaran as decisións. En 2008, o Parlamento vasco atribuíu responsabilidades políticas a Rodolfo Martín Villa, ministro de Relacións Sindicais neses días, e tamén a Manuel Fraga, ministro de Gobernación. Andoni Txasko, voceiro da Asociación de Vítimas do 3 de marzo que aínda padece secuelas físicas daquela data, di que “por diferentes conversacións soubemos que Fraga e Martín Villa tiveron unha intervención directa no conflito laboral a petición dos empresarios da cidade”. Morto Franco en novembro de 1975, aínda non morrera a rabia en 1976.

Iribar History X

Iván Ferreiro Lamas

Fútbol

Iribar History X

Iván Ferreiro Lamas

“Estiveches con Deus?”, foi a frase que atopou escrita Beñat nun papel que estaba no felpudo da súa casa de Basauri, despois de entrevistar en Lezama a Joxe Ángel Iribar esa mañá do 20 de novembro de 1984. Preferira volver a casa para escoitar a gravación, antes de ir aos estudos de Info7 Irratia para facer a montaxe da entrevista. Sorrindo, entrou na súa casa, coñecedor de que o autor da nota fora o seu pai.