O prelo
Contra a obriga de gustar

Amar o noso corpo como é. Non importa que lésemos completo A mística da feminidade de Friedan nin todas as críticas e aportacións ao redor dos mitos da beleza que lle seguiron. A realidade é que é moito máis sinxelo lelo e comprendelo ca facelo e sentilo. A depilación é só un exemplo das múltiples accións que temos interiorizadas até tal punto que deixar que apareza o pelo por tódalas nosas pernas aínda pode suxerir o fracaso daquela “feminidade” que a sociedade espera de nós. Porque ter pelo nas pernas, pube ou nos sobrazos aínda se relaciona coa sucidade.  

Así que, para evitar conflitos e mesmo agresións verbais ou físicas, desde pequenas aprendemos a nos adaptar. Entón, axustámonos ao sistema e mercamos un paquete de cera. 

A contrapelo é un ensaio que aborda os motivos polos que recorremos á depilación e tamén todos os efectos e implicacións que isto ten en nós, desde as afeccións á autoestima e ata a submisión a un sistema heteropatriarcal que continúa a castigarnos se a nosa aparencia non corresponde aos estándares de beleza brancos. 

A autora, Bel Olid (Mataró, 1977), é escritora, tradutora e profesora do departamento de Filoloxía Catalá da Universidade Autónoma de Barcelona. No 2009 recibiu o premio Qwerty ao mellor libro do ano con Crida ben fort, Estela, unha obra sobre o abuso sexual infantil. No ano seguinte, gañou o célebre galardón Documenta 2010 pola súa primeira novela Una terra solitària. Foi presidenta da Associació d'Escriptors en Llengua Catalana (AELC).  A súa obra literaria inclúe desde literatura infantil e até o ensaio feminista, como Feminismo de bolsillo: kit de supervivencia, Fodemos? e A contrapelo. Este último foi traducido ao galego por María Alonso Seisdedos para Edicións Embora.  

Bel Olid refresca o xa tan empregado “o persoal é político” ao falar do que hai detrás da aparente libre e trivial elección de depilarnos ou non. A autora fai que repensemos sobre ese acto cotián, aínda se, coma ela, deixamos de depilarnos desde hai tempo.  

“Dicir que a depilación é unha decisión persoal, que o facemos libremente e que niso non se ten que meter ninguén, pódenos dar unha certa sensación de liberdade, pero estámonos enganando. Sería unha decisión persoal sen máis transcendencia se as consecuencias que implica depilarse e non depilarse fosen equivalentes. Canto depilarse ten premio social (que guapa estás!) e non depilarse atrae o castigo (que noxo!), a decisión deixa de ser inocente e pasa a ser política” 

Nese sentido, A contrapelo convértese nun ensaio sobre as condicións que limitan as mulleres en termos de representación pública. Ao igual que o sinalara Mary Beard no seu ensaio Mulleres e poder, Bel Olid describe a exixencia de reproducir estereotipos de xénero dunha “feminidade” heteropatriarcal no momento de ocupar espazos de poder.  

No ano 2000, Marjane Satrapi logrou concretar nun par de viñetas o proceso en que as mulleres recuamos de diferentes intereses e proxectos persoais, por mor da presión estética. Aínda que noutro contexto social e histórico e máis de vinte anos despois, Olid retoma o problema e expresa no seu ensaio que “Non é só a reprodución banal de estereotipos de xénero; é tamén o recordatorio constante de que o primeiro que as debe preocupar é a mirada allea sobre o seu corpo”, describindo así como o sistema heteropatriarcal continúa a exercer o control sobre a vida das mulleres. 

A autora catalá tamén cavila sobre os efectos da presión estética no autoestima e o amor propio. Ao estaren as mulleres desde pequenas expostas á “ditadura do control social do seu corpo”, adóitase crear un distanciamento da propia corporalidade que moitas veces deriva nun rexeitamento do corpo. Mais unha das grandes preocupacións de Bel Olid é o xeito en que esa “ditadura” estética da “feminidade” pasa de ser unha norma a ter a categoría de produto da natureza.  

“En canto se amosa o corpo, deben desaparecer os pelos, polo risco de que a xente rea que unha non é ‘muller muller’ ou ‘boa muller’. O máis fascinante de todo este mecanismo é que un artefacto social (a depilación) se considere mostra de feminidade innata.” 

Por outra banda, un dos grandes puntos deste breve ensaio é o feito de que Bel Olid, como muller cisxénero branca europea, non esquece o lugar de privilexio desde o que está a falar. Así, aínda que non afonda no tema, si abre a porta e menciona como é que certas decisións, neste caso a depilación, revelan que non todas as mulleres podemos exercer a nosa liberdade no espazo público do mesmo xeito, pois non todas gozamos dos mesmos dereitos efectivos. Para as mulleres racializadas, así como para as mulleres trans, disentir dunha expresión de xénero normativa implica sentir medo polo risco de agresións físicas ou verbais. 

“As mulleres cis podémonos permitir renunciar á depilación porque non a necesitamos como proba dunha suposta feminidade intrínseca; en cambio, as mulleres trans expóñense a un cuestionamento constante sobre o seu xénero.” 

Como devolver o gozo entón? Algunha vez poderemos celebrar o noso corpo tal cal é sen ningun determinante? Bel Olid demostra o arraigado que está o problema na sociedade, mais tamén asume a posibilidade dunha mudanza. Ao escribir que o desexo é unha cousa que se pode aprender e que, polo tanto, que muda a través do tempo, dos territorios e as culturas, deixa aberta a porta para pensar no futuro e na nosa capacidade de traballar nel. De súpeto, as estruturas que parecían inamovibles e que, por esa mesma razón desarmáronnos e inmobilizáronnos tantas veces, amosan as súas gretas. Xa que logo, Olid convídanos a pasar de obxectos de desexo a suxeitos políticos e, polo camiño, trocar a obriga de gustar pola vontade de facelo. 

“As normas parécennos inflexibles mentres as padecemos (ou gozamos, consonte o lado do que nos atopemos), pero en realidade mudan decontino. Se en lugar de aferrarnos ás normas restritivas da nosa xeración nos atrevemos a transgredilas, abrimos camiño (...)” 

A contrapelo é unha breve, pero gran análise que abre varias liñas de debate. O seu carácter didáctico é ideal para comezar a ler pensamento feminista e a agudeza da autora, así como o seu sentido do humor, invita as persoas que levan tempo inmersas no feminismo a reflexionar sobre outras arestas dun tema coñecido.  

Sen dúbida, Edicións Embora fai unha aportación importante ao sistema literario galego con este título de actualidade feminista.