O prelo
Música para os días de inverno: a posibilidade dun debate cultural en tempos do franquismo

Apenas o ano pasado, Laiovento presentou Música para os días de Inverno  de Pablo Nogueira, unha novela breve que atende o problema da represión cultural e o exilio galego durante o franquismo.

Parecido a un espello, Nogueira presenta a historia de Alfredo e Balbina. Coma nun xogo paralelístico, as historias suceden de forma simultánea: os capítulos pares desenvolven a historia da personaxe feminina e os impares do masculino. O efecto é similar ao de dúas narrativas que suceden nun mesmo lugar, pero non son capaces de se atopar. Nun xogo de perspectivas, una historia amosa o que a outra oculta. O lector atende as sutís semellanzas entre cada unha e agarda o encontro inevitable entre os protagonistas.

O primeiro personaxe descrito é Alfredo, un músico novo que descobre a música de jazz nos primeiros anos da ditadura, e despois se presenta a Balbina, quen traballa nunha escola rural onde imparte aulas en galego. Ambas son sinaladas polo réxime e súa vida convertese nunha resposta á persecución e o medo.

O franquismo operante atendeu desde moi cedo a chamada política da vida cotiá: as palabras, as expresión culturais, a memoria. Estas personaxes son vítimas da importante forma de dominación que perseguía a dimensión íntima da vida. Nesta novela, o debate pola represión primeiro aparece no estamento cultural. Nin Balbina nin Alfredo son heroes de guerra, senón cidadáns comprometidos coa transmisión cultural e o ensino. É este é un dos temas máis importantes da novela: que significaban as prácticas culturais durante a represión e que papel cumprían no contexto do terror sistemático?

Nogueira recupera no sétimo capítulo unha orde do 25 de xuño de 1943, que nos axuda a entender a imposición cultural do franquismo. O documento leva o título de ¿POR QUE COMBATIMOS LA MÚSICA NEGRA?  Algúns fragmentos definen o proxecto cultural da ditadura. Neste describe o problema que supón a música de jazz: “Nada más alejado de nuestras viriles características raciales; que esas melodías muertas, dulzonas, decadentes e monónotonas, que como un lamento de impotencia, ablandan y afeminan el alma, adormeciendola frente a una enfermiza languidez; nada más lejos de nuestra dignidad espiritual, que esas danzas dislocadas, desconcertadas en las que la nobleza humana de la actitud, la seleccionada corrección del texto, desciende a un ridículo y grotesco contorcionismo”. Neste caso, o criterio de imposición cultural era racial.  Fundamentábase no suposto da conservación dun espírito étnico. Unha versión cruel da vontade de poder que avalía a dignidade cultural. 

Alfredo atende isto como un rexeitamento ao gozo da experiencia cultural individual. Unha forma de negación dunha estética singular e inesperada. Este conflito tan profundo é apenas un comentario na novela. É un detonante na historia que permite a Alfredo asumir certa responsabilidade na súa vida, pero que no nos permite atender un problema que se converteu nun mal sistemático: o consentimento cultural que formou unha vontade de superioridade cultural.

Para Nogueira, o réxime non só tiña intencións de dominio nas prácticas con intencións estéticas senón tamén nas experiencias. Era unha administración da sensibilidade, Alfredo por iso vive con frustración o momento en que escoita a outro personaxe dicir: “(...) o rexime franquista ten prohibido o jazz e nós so podemos e nós so podemos tocalo ás agochadas, mentres os seus vasalos da División Azul, fan festas onde non se privan de nada e contratan músicos para que interpreten pezas dese xénero música”. O problema sitúase aquí na regulación da experiencia estética dun territorio. Alfredo é o personaxe que responde a esa lóxica do réxime e opta con premura polo  exilio.

Balbina, pola outra banda, presentase dun modo diferente. Filla dun home perseguido polo réxime, ela é interpelada por dous oficias durante unha sesión de traballo. Alí eles descobren que imparte as aulas en galego. Balbina, ao igual que Alfredo, é unha personaxe que afrontan as polémicas da ditadura con certa inocencia. Como quen comeza a entender unha nova forma de relacionarse co mundo.  A defensa que fan da súas posicións apenas se concentra en supostos e impresións xerais do seu presente. A súa bondade parece contrastar coa tiranía do réxime, pero pode fundamentarse na idea de que os axentes de oposición política están libres de contradicións. É a idea dunha militancia impoluta. Balbina é descrita así no momento en que o seu interrogador perde o sentido fronte a ela e podería escapar: “A educación e a moral, foran aspectos que lle transmitiran na casa dende que era só unha nena. Axudar aos demais sempre foi unha máxima na súa vida, sen importar a que se lle prestaba tal axuda”. O xeito en que os sistemas de representación afrontan a exposición da subxectividade militante forma parte dunha discusión moi longa. Esta novela ofrece unha posibilidade que é cuestionable porque sumase a idea de que a disidencia supón un tipo de honor incuestionable.

Balbina é obrigada a traballar nun campo de explotación mineral. Alí eran enviados os homes e as mulleres detidas. O paso de Balbina polo campo de traballo forzado serve para lembrar os mecanismos de sometemento empregados polo réxime e a importancia que tiveron estes espazos para o mantemento dunha importante relación entre o franquismo e a Alemaña nazi ata 1944. Nogueira recupera ese episodio esquecido do papel que tiveron os montes galegos no fornecemento do armamento alemá.

O exilio de Balbina e Alfredo relátase como unha experiencia de liberdade cultural que dialogo coa importante tradición intelectual que herdou a migración galega durante o réxime. Está escrito como en oposición á administración da vida sensible que iniciou franquismo.

A prosa de Nogueira recupera algunhas ideas que é importante cuestionar: o proxecto aspiracional do artista varón  que se limita ao seu desexo de grandeza ou a o suposto dun amor espontáneo que se converte nunha promesa romántica. Con todo, continua co debate polas implicacións do réxime na vida sensible e resulta importante atendelo.