O prelo
Música para os días de inverno: a posibilidade dun debate cultural en tempos do franquismo

A obra de Pablo Nogueira senta as bases dunha discusión que involucra os problemas das experiencias culturais e a represión durante a ditadura.
Musica para Laiovento
6 feb 2021 10:15

Apenas o ano pasado, Laiovento presentou Música para os días de Inverno  de Pablo Nogueira, unha novela breve que atende o problema da represión cultural e o exilio galego durante o franquismo.

Parecido a un espello, Nogueira presenta a historia de Alfredo e Balbina. Coma nun xogo paralelístico, as historias suceden de forma simultánea: os capítulos pares desenvolven a historia da personaxe feminina e os impares do masculino. O efecto é similar ao de dúas narrativas que suceden nun mesmo lugar, pero non son capaces de se atopar. Nun xogo de perspectivas, una historia amosa o que a outra oculta. O lector atende as sutís semellanzas entre cada unha e agarda o encontro inevitable entre os protagonistas.

O primeiro personaxe descrito é Alfredo, un músico novo que descobre a música de jazz nos primeiros anos da ditadura, e despois se presenta a Balbina, quen traballa nunha escola rural onde imparte aulas en galego. Ambas son sinaladas polo réxime e súa vida convertese nunha resposta á persecución e o medo.

O franquismo operante atendeu desde moi cedo a chamada política da vida cotiá: as palabras, as expresión culturais, a memoria. Estas personaxes son vítimas da importante forma de dominación que perseguía a dimensión íntima da vida. Nesta novela, o debate pola represión primeiro aparece no estamento cultural. Nin Balbina nin Alfredo son heroes de guerra, senón cidadáns comprometidos coa transmisión cultural e o ensino. É este é un dos temas máis importantes da novela: que significaban as prácticas culturais durante a represión e que papel cumprían no contexto do terror sistemático?

Nogueira recupera no sétimo capítulo unha orde do 25 de xuño de 1943, que nos axuda a entender a imposición cultural do franquismo. O documento leva o título de ¿POR QUE COMBATIMOS LA MÚSICA NEGRA?  Algúns fragmentos definen o proxecto cultural da ditadura. Neste describe o problema que supón a música de jazz: “Nada más alejado de nuestras viriles características raciales; que esas melodías muertas, dulzonas, decadentes e monónotonas, que como un lamento de impotencia, ablandan y afeminan el alma, adormeciendola frente a una enfermiza languidez; nada más lejos de nuestra dignidad espiritual, que esas danzas dislocadas, desconcertadas en las que la nobleza humana de la actitud, la seleccionada corrección del texto, desciende a un ridículo y grotesco contorcionismo”. Neste caso, o criterio de imposición cultural era racial.  Fundamentábase no suposto da conservación dun espírito étnico. Unha versión cruel da vontade de poder que avalía a dignidade cultural. 

Alfredo atende isto como un rexeitamento ao gozo da experiencia cultural individual. Unha forma de negación dunha estética singular e inesperada. Este conflito tan profundo é apenas un comentario na novela. É un detonante na historia que permite a Alfredo asumir certa responsabilidade na súa vida, pero que no nos permite atender un problema que se converteu nun mal sistemático: o consentimento cultural que formou unha vontade de superioridade cultural.

Para Nogueira, o réxime non só tiña intencións de dominio nas prácticas con intencións estéticas senón tamén nas experiencias. Era unha administración da sensibilidade, Alfredo por iso vive con frustración o momento en que escoita a outro personaxe dicir: “(...) o rexime franquista ten prohibido o jazz e nós so podemos e nós so podemos tocalo ás agochadas, mentres os seus vasalos da División Azul, fan festas onde non se privan de nada e contratan músicos para que interpreten pezas dese xénero música”. O problema sitúase aquí na regulación da experiencia estética dun territorio. Alfredo é o personaxe que responde a esa lóxica do réxime e opta con premura polo  exilio.

Balbina, pola outra banda, presentase dun modo diferente. Filla dun home perseguido polo réxime, ela é interpelada por dous oficias durante unha sesión de traballo. Alí eles descobren que imparte as aulas en galego. Balbina, ao igual que Alfredo, é unha personaxe que afrontan as polémicas da ditadura con certa inocencia. Como quen comeza a entender unha nova forma de relacionarse co mundo.  A defensa que fan da súas posicións apenas se concentra en supostos e impresións xerais do seu presente. A súa bondade parece contrastar coa tiranía do réxime, pero pode fundamentarse na idea de que os axentes de oposición política están libres de contradicións. É a idea dunha militancia impoluta. Balbina é descrita así no momento en que o seu interrogador perde o sentido fronte a ela e podería escapar: “A educación e a moral, foran aspectos que lle transmitiran na casa dende que era só unha nena. Axudar aos demais sempre foi unha máxima na súa vida, sen importar a que se lle prestaba tal axuda”. O xeito en que os sistemas de representación afrontan a exposición da subxectividade militante forma parte dunha discusión moi longa. Esta novela ofrece unha posibilidade que é cuestionable porque sumase a idea de que a disidencia supón un tipo de honor incuestionable.

Balbina é obrigada a traballar nun campo de explotación mineral. Alí eran enviados os homes e as mulleres detidas. O paso de Balbina polo campo de traballo forzado serve para lembrar os mecanismos de sometemento empregados polo réxime e a importancia que tiveron estes espazos para o mantemento dunha importante relación entre o franquismo e a Alemaña nazi ata 1944. Nogueira recupera ese episodio esquecido do papel que tiveron os montes galegos no fornecemento do armamento alemá.

O exilio de Balbina e Alfredo relátase como unha experiencia de liberdade cultural que dialogo coa importante tradición intelectual que herdou a migración galega durante o réxime. Está escrito como en oposición á administración da vida sensible que iniciou franquismo.

A prosa de Nogueira recupera algunhas ideas que é importante cuestionar: o proxecto aspiracional do artista varón  que se limita ao seu desexo de grandeza ou a o suposto dun amor espontáneo que se converte nunha promesa romántica. Con todo, continua co debate polas implicacións do réxime na vida sensible e resulta importante atendelo. 

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Literatura
Literatura ‘La santita’ de Mafe Moscoso: para escribir sobre el fin del mundo
‘La santita’, libro de relatos de Mafe Moscoso, es el método pero también es el fin: pone a convivir lo precolonial con las formas de nuestro presente ultracapitalista, ultramuerte, sin exclusiones ni jerarquías.
Barcelona
Día del libro El Ayuntamiento externaliza la gestión de la vía pública en Sant Jordi, la fiesta más popular de Barcelona
Más de 800 firmas de escritoras, editoras y entidades sociales, entre otras, denuncian el copago y reclaman la reversión de este proceso. Quieren una gestión pública, y no privada, para un Sant Jordi popular, como era hasta 2022.
Educación pública
Iglesia Semana Santa: negocios, procesiones en colegios, inmatriculaciones y fervor
Más allá de la expresión cultural, la Semana Santa tiene una esfera económica que genera millones de euros y otra social que le sirve a la Iglesia Católica para legitimar sus privilegios dentro del Estado español.
Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Palestina
Palestina Viaje al fondo del horror
El fotoperiodista Javier Bauluz cubrió la primera Intifada, la primera gran rebelión del pueblo palestino desde la creación del estado israelí.
Poesía
Poesía La generación beat sigue latiendo
La generación beat es la del ritmo, del golpe, la de superar, la del latido en el papel y fuera de él. La del sentimiento desgarrador que sale del individuo, pero llega a la sociedad.
Literatura
Literatura ‘La santita’ de Mafe Moscoso: para escribir sobre el fin del mundo
‘La santita’, libro de relatos de Mafe Moscoso, es el método pero también es el fin: pone a convivir lo precolonial con las formas de nuestro presente ultracapitalista, ultramuerte, sin exclusiones ni jerarquías.
Maternidad
Maternidades Reaprender la espera
El tiempo de gestación es largo y va a un ritmo distinto al que acostumbras: el ritmo natural al que desarrolla una playa, un monte, un océano. Y no estamos ya habituados a darle la mano a la pausa.
Momus Operandi
Momus operandi Todo es una narración
Nos dicen que las mentiras son la única realidad. Que aprendamos a mentirnos, que nos engañemos, que no nos importa la salud, ni los derechos laborales, ni las violencias estructurales.

Últimas

Industria
Transición industrial Mecaner, un cierre injusto o cuatro alternativas con mirada ecosocial para mantener la fábrica de Urduliz
ESK y LAB han presentado el ‘Plan de Transición Ecosocial’ que ha elaborado la cooperativa Garúa como una herramienta para la búsqueda de soluciones al ERE propuesto por la multinacional Stellantis.
Sidecar
Sidecar Crisis intratable en la República Democrática del Congo
Una y otra vez los actores externos han fracasado a la hora de contener la escalada de violencia en la República Democrática del Congo.
Más noticias
América Latina
Caribe Haití: el fracaso neocolonial y el “eterno castigo de su dignidad”
La crisis de gobernabilidad que vive Haití después del alzamiento paramilitar que liberó a más de 3.600 presos y expulsó al primer ministro es un capítulo más de una historia colonialismo y dependencia.
El Salto Twitch
El Salto TV Economía y titulares de guerra
En el programa en directo de Economía Cabreada del 26 de marzo se hizo un análisis de la deriva bélica de la Unión Europea, sus gobiernos y de los grandes medios con Tica Font y Miquel Ramos.
Sidecar
Sidecar Soluciones bonapartistas
Las turbulencias en el seno de los dos partidos estadounidenses dominantes refleja el problema más amplio de un sistema capitalista cada vez menos capaz de proporcionar ganancias materiales a la clase trabajadora.
Memoria histórica
Memoria histórica Las nuevas leyes de memoria histórica recuperan la “concordia” franquista
La ofensiva legislativa de gobiernos autonómicos como el de Castilla y León y el País Valencià, adoptan un enfoque revisionista que amenaza los avances en el reconocimiento memorialista.
Derecho a la vivienda
Derecho a la vivienda La PAH València clama por el derecho a una vivienda digna: “¿Duermen tranquilos?”
Centenares de personas protestan frente al palacio de la Generalitat para exigir que se haga efectivo el derecho a la vivienda ante la insoportable alza de los precios.

Recomendadas

Investigación
Investigación O Goberno galego repartiu 4.000 millóns de euros en contratos a dedo en só seis anos
Desde 2018, a Xunta asinou 1.034.964 contratos sen sacalos a concurso: algo máis do 30% do diñeiro do que dispón para o exercicio de 2024. Ademais, 35.362 deses contratos teñen un importe entre 14.000 e 14.999 euros, o límite legal.
Ríos
Radiografía fluvial de España La tierra que no amaba sus ríos
Los ríos ibéricos agonizan. Casi la mitad de las masas de agua está en mal estado. Presas, sobreexplotación, contaminación y crisis climática son sus principales amenazas, con la agroindustria como mayor agresora.
Cine
María Alché y Benjamín Naishtat “El cine puede proponer imágenes y reflexionar, y por eso Milei necesita destruirlo”
María Alché y Benjamín Naishtat dirigen ‘Puan’, una película optimista y amarga, entre la comedia y el cine social, que ofrece nuevas lecturas tras los primeros cien días de gobierno de Milei en Argentina.