Culturas
Honor e honra: os valores milenarios que aínda regulan a vida pública

Coidar dos outros e coidarse dos outros. O eterno paradoxo da vida nas comunidades rurais.
23 oct 2021 08:06

Hai un tema do que non podo falar con Rosa. Resúltalle moi doloroso. É por iso que, para escoitar a historia de novo, teño que esperar a que o impulso xurda dela. Eu, pola miña banda, non son capaz de parafrasear a súa historia. E non é que sexa íntima, escura nin complicada de contar. Pola contra. Mais eu quitaríalle todo o sentido, faría dela unha anécdota que carecería de importancia. Porén, Rosa logra transmitir a dor. Unha especie de dor que non se coñece nas cidades. Falo da dor que supón que unha vaca che morra ao dar a luz nun eido ao carón da estrada. Que morra mentres toda a aldea se xunta arredor dela e ti, desesperada, intentas contactar ao veterinario sen éxito. Que morra mentres asumes con derrota que o animal vai terminar os seus días en agonía fronte ao mar de ollos expectantes.

Unha ollada ao pasado

Durante gran parte da Idade Media, a lealdade, o honor e a honra eran virtudes esenciais que se espallaron por toda a sociedade sen distinción das condicións sociais. É dicir que non só pertencían á nobreza, senón que eran compartidos por todo o pobo e eran valores indivisibles do que implicaba a cidadanía. Segundo un artigo do especialista medieval Juan Torres Fontes, na época referida, o acto deshonroso dun veciño ou veciña repercutía na vida colectiva do mesmo xeito que afectaba á súa familia. Xa que logo, un acto que fixese patente e destacase algunha desas virtudes, era tomado como exemplo a seguir por toda a comunidade e toda a familia da persoa virtuosa formaba parte dese orgullo.

A importancia destes valores para a poboación en xeral repercutía en que, ao non poder acceder á nobreza, pois esta se herdaba ou se gañaba na guerra, a honra, a lealdade e o honor, así como a vergoña, eran acequibles ao seren resultado das propias accións e xeitos de comportarse. Con todo, o honor non só se debía aos feitos e accións realizadas por alguén, senón que influía moito máis a opinión da comunidade.

A covardía, a deslealdade, a infidelidade -da muller-, a falta de cumprimento do deber ou a falta de fe e de vergoña, por exemplo, eran motivos de deshonra. Hoxe, tantos séculos despois, na miña pequena aldea, a maioría destes motivos fican vixentes e, de cometer algún, fícase exposto ao escarmento.

Os valores milenarios

A defunta Hermosinda vivía soa cos seus dous fillos, pois o seu marido migrara a Portugal.  Non saíra nunca da aldea e nunca exerceu unha profesión nin traballou para ninguén a excepción de cando ía ao xornal. Como moitas outras familias da aldea, o seu sustento e reprodución estaba baseado nos seus animais e colleitas, polo que tiña ao seu coidado moito máis do que ela soa podía coidar. Tiña vacas, ovellas, galiñas, porcos e varias fincas labradas e sementadas. Así, tan pronto o seus fillos, Antonio e Xosé, tiveron a idade suficiente, ensinoulles todo o traballo agrario para, alén de axudarlle a ela, mandalos ao xornal.

Cando Antonio tiña arredor de trece anos, foi ao monte a coidar as ovellas dun veciño. Ninguén sabe moi ben o que pasou, mais unha das ovellas morreu. A culpa recaeu no rapaz, quen xuraba a súa inocencia. Os rumores correron rápido por toda a veciñanza e pronto a presión social precipitouse na casa de Hermosinda. Deixara de importar se o seu fillo era inocente ou non. A situación tornouse tan insostible que a única solución foi exiliar ao seu fillo, mandalo a Portugal co pai para tentar deixar atrás aquilo que non só lle custaba un fillo, senón o seu vínculo coa comunidade. Hoxe, Antonio, con mais de 80 anos aínda vive en Portugal. Nunca regresou. Cando lle preguntei por que marchou da aldea, os seus ollos entristecéron e mudou de tema dicindo: Não lembro. Mais a súa mirada suxeríame outra cousa.

Hai cousas que non se abordan na miña aldea. Cousas que se agochan nas sombras. E a causa do agochamento é a conciencia do público, da súa case tanxible incidencia na vida. Aínda que nos ámbitos máis urbanizados tamén adoitamos escoller as partes de nós que imos mostrar ás demais, no campo, esta selección intensifícase e cobra moita máis importancia. E atreveríame mesmo a dicir que esa pulsión por agochar certas experiencias e mostrarse ante a xente dun modo moi particular, deriva deses valores morais que alcanzaron o seu cumio durante a Idade Media: a honra e o honor.

O proceso de individualización intensificado nas urbes borrou o carácter comunitario que, desde o meu punto de vista, é substancial para o honor e a honra. O sentido de comunidade, aínda que en contadas ocasións si que se estende a barrios, o máis común é que se reduza ás esferas sociais íntimas, aos espazos privados. Mentres que no rural aínda impera a interdependencia e as relacións afectivas con aqueles con quen se comparte toda a vida.

Mais digo “honor” e “honra” para nomear e tratar de comprender aquelas paixóns e reaccións desbordadas que xurden de actos que, desde unha mirada tan citadiña como a miña, non son tan fatídicos nin tan vergoñosos como para que sexa necesario agochalos. Mais o funcionamento da vida comunitaria é bastante complexa. Para empezar, ten as súas propias normas de regulación da moral, os seus propios xeitos de xestión dos recursos, o seu modo de facer política e auto-gobernarse. Así, nas comunidades tan “autónomas” e herméticas, calquera acción é moito máis visible, calquera boa ou mala decisión -segundo as normas morais- pode ter unha incidencia na relación coas outras persoas.

Ao coidado das miradas

O exilio de Antonio lémbrame, sen dúbida, á Eneida. Penso no feito de que a guerra entre troianos e latinos foi desatada pola matanza dun cervo. Antes de vir ao rural non concibía que algo así puidese suceder, que o detonador de Virxilio era tan só un recurso narrativo un pouco exaxerado, que non concordaba coa realidade. Mais o que pasaba era que non concordaba coa miña concepción da realidade. Aquelas transgresións, en certos contextos, son erros tráxicos en que o único xuíz que hai é a colectividade con normas e valores estables e sentencias incuestionables.

No rural, hai unha tensión por actuar de xeito “correcto” todo o tempo porque é fundamental manter os vínculos veciñais. Se ben pode resultar un pouco alienante, desde outra perspectiva isto pode ser visto tamén como unha práctica de coidado das relacións, como unha das distintas formas nas que se regula a moral dun colectivo, como un dos xeitos nos que este dá orde e sentido á experiencia.

Así, no rural vívese entre a contradición de coidar dos outros e coidarse dos outros. Na autobiografía de Leonor López de Córdoba, unha muller que viviu na baixa Idade Media, ela relata con horror a tempada na que tiña que saír á rúa para ir xantar á casa da súa tía. Leonor caera en desgraza e perdéralo todo. Ser vista nese pequeno traxecto do espazo público representaba para ela unha deshonra, pois calquera podía ver que quedara sen nada. Penso nela cando vou á casa de Rosa e ela, intuíndo as dificultades económicas que podo estar atravesando, regálame froita, pan ou unha botella chea de leite da súa cabra. Mais sempre insiste en darme unha bolsa para ocultar a comida dos ollos da veciñanza. “Cúbreo ben”. É o seu xeito de protexerme dunha mirada allea que eu non termino de comprender, mais que ela coñece ben. Unha mirada que norma a vida desde hai séculos.

Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Medio rural
Rural A Escola dos Pobos chega a Lugo para reivindicar un mundo rural con futuro
A iniciativa, que impulsa a transformación dunha antiga casa solariega das Merindades nun espazo de formación e encontro, preséntase este mércores en Lugo co apoio do Sindicato Labrego Galego.
Galicia
Galicia Cientos de personas descienden el río Ulla en una protesta histórica contra la celulosa Altri y la mina Touro
El río potencialmente más afectado por ambos proyectos se convirtió este domingo en una ruta de protesta y concienciación ambiental gracias al descenso de decenas de embarcaciones lideradas por activistas de todo el país.
Altri
Altri Centos de persoas enchen o río Ulla nunha protesta histórica contra a celulosa de Altri e a mina de Touro
O río potencialmente máis afectado por ambos proxectos converteuse este domingo nunha vía de protesta e conciencia ambiental grazas á decida de decenas de embarcacións dirixidas por activistas de todo o país.
Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Galicia
Galicia A Xunta aprobou a celulosa de Altri argumentando que a súa cheminea de 75 metros sería “icónica”
O Informe de Patrimonio Cultural, favorable á multinacional, emitiuse con base en dúas encargas externas, contratadas e pagadas pola empresa ao ex presidente e ao actual tesoureiro de Icomos-España.
Industria armamentística
Genocidio Las relaciones armamentísticas de España e Israel han sido “más lucrativas que nunca” desde octubre de 2023
Un informe del Centre Delàs señala diferencias significativas en las armas que España dice que ha vendido a Israel y las que Israel registra. Las empresas israelíes han firmado 46 contratos con las administraciones por más de mil millones.
Estados Unidos
Libertad de expresión Canadá recomienda al profesorado LGTBQ+ o crítico con Trump no viajar a Estados Unidos
Una circular de la Asociación Canadiense de Profesores Universitarios (CAUT) recomienda “encarecidamente” que el personal académico viaje a los EEUU “solo si es esencial y necesario”.
República Dominicana
República Dominicana El Gobierno de Abinader desafía a la ONU expulsando mujeres embarazadas y recién paridas desde los hospitales
La campaña contra las migrantes haitianas del Gobierno de República Dominicana ha llegado a las maternidades. Decenas de mujeres embarazadas o con sus bebés en brazos han sufrido esta política.
Catalunya
Acción directa Las Sublevaciones de la Tierra francesas llegan a Catalunya: “Necesitamos una forma nueva de luchar”
Una acampada de tres días y una acción simbólica han sido el pistoletazo de salida de Revoltes de la Terra. La organización ha sido capaz de unir a ecologistas de campo, de ciudad y campesinado en una dinámica de lucha “nueva”.
Violencia machista
Violencia machista Estadística del INE sobre violencia de género: disminuye un 5% en 2024 tras aumento histórico del 12% en 2023
En 2024 se registraron 34.684 mujeres víctimas de violencia de género correspondientes a los asuntos en los que se habían dictado medidas cautelares u órdenes de protección.

Últimas

Represión
València Activistas valencianos por el derecho a la vivienda enfrentan penas de cárcel y miles de euros en sanciones
El movimiento de lucha vecinal contra la turistificación y la especulación inmobiliaria de Caixers, así como en el proyecto de vivienda conocido como La Peseta, denuncian el hostigamiento represivo.
Más noticias
Madrid
Derecho a la vivienda Izquierda parlamentaria y organizaciones sociales reclaman medidas para acabar con el racismo inmobiliario
Una proposición no de ley ha sido registrada en el Congreso para solicitar al Gobierno que actúe contra las prácticas discriminatorias contra personas migrantes a la hora de acceder a una vivienda.
Música
Música E150, a mil por hora en este matadero
Vuelve, por cuatro noches, la zapatilla hardcore del mítico grupo catalán.
Reducción de jornada
Trabajo El Gobierno aprueba el proyecto de ley para reducir la jornada laboral a 37,5 horas
La norma pasará al Congreso donde no cuenta con los apoyos necesarios de todos los socios de Gobierno, por lo que la Ministra de Trabajo ha apelado a la responsabilidad del Partido Popular para que esta nueva jornada laboral salga adelante.
Ley de Extranjería
El Salto Radio El laberinto de la ley de extranjería y la ILP Regularización Ya
La abogada antirracista Florencia Brizuela y la escritora Vivi Alfonsín cuestionan la existencia de la Ley de Extranjería y analizamos en qué punto está la ILP que regularizaría a 500.000 personas.

Recomendadas

Laboral
Laboral Coidar sen dereitos: a loita das traballadoras nas residencias privadas de Galiza
Sen tempo nin medios para ofrecer uns coidados axeitados, alertan dunha situación insostible nos centros e denuncian a privatización dun servizo a costa do benestar das persoas maiores e dependentes.
Alemania
Alemania Ines Schwerdtner: “Los conservadores tienen esta estrategia de normalizar la AfD, pero eso ha salido muy mal”
De profesión periodista, Ines Schwerdtner ha sido una de las responsables del ascenso de Die Linke, un partido que pasó de no aparecer en las encuestas a superar el 8% en las elecciones de febrero.