Medio rural
Machismo no rural: a viuvez

Para algunhas mulleres, a fin do matrimonio non sempre supuxo liberarse do seu opresor. Aínda ficaba a man opresora de toda a comunidade que a controlaba con punitivismo.
9 oct 2021 09:14

Que eu saiba, xa non ocorre máis. Pero ocorría a miúdo hai menos de cincuenta anos. Aínda hai moita xente que se lembra ben do que acontecía, diso ao que lle chamaban: as cornetadas. Non é que sexa algo descoñecido no concello, mais tampouco é algo do que se adoite falar. Permanece detrás das palabras que se din fronte á igrexa logo da misa; está presente como unha pantasma do pasado común das aldeas. É como se fose un segredo resgardado por toda unha comunidade sorprendida do que pode ser capaz de facer en colectivo.

Vixiar e castigar

Cae a noite na aldea de Queimadelos. Non hai ninguén que estea a pasear polos camiños. As hortas están todas regadas, os animais meditan nos cortellos. A luz da lúa fúndese no chan coa luz que aínda atravesa as fiestras. Non se escoita nada excepto o eventual ladrido dun can ou o canto dun moucho.

Para Isabel esta noite é como calquera outra. Está a quentar a carne que sobrou do xantar do mediodía no forno mentres frite unhas patacas na tixola. O son que fai o aceite ao brincar e a concentración que aplica ao seu traballo fan que Isabel se ille no seus pensamentos. Na outra habitación, un home espera a cea mentres mira a televisión. É por iso que ningún dos dous se decatou do silencio tan particular que acaba de envolver á casa até que prestos como a explosión dunha burbulla os berros de fóra comezan a invadir a casa.

Hoxe denominaríamos as cornetadas como unha sorte de escrache, na acepción do termo que fai referencia á acción intimidatoria que realizan as e os cidadáns contra personaxes do ámbito público. A única diferenza é que as cornetadas estaban dirixidas a un membro da comunidade particular: as viúvas que volvían a involucrarse afectivamente cunha parella.

A xente da aldea puña en práctica as súas altas competencias en termos de organización. Primeiro acordaban unha data. A hora podía variar, mais era estritamente necesario facelo nas horas máis escuras da noite. Do resto, quizabes intercambiaban algunhas ideas sobre que dicir ou que facer, mais coido que non facía tanta falta: sabíase ben que facer, como proceder. Chegado o momento, a veciñanza reuníase toda en silencio diante da casa daquela “mala muller” que esquecera gardarlle respecto ao seu defunto marido. Xa fóra da vivenda, alumeando como podían (eu aquí penso en fachos, mais non son capaz de lembrar se foi o que me contaron ou se é xa produto da miña imaxinación), comezaban a berrar os nomes da nova parella. Recitábanse versos nos que a comunidade expresaba o seu rexeitamento á unión da nova parella e, sobre todo, á reprobable forma na que a muller levaba a súa vida.

Os versos non eran nada comedidos. Mesmo había unha especie de dramatización na que un veciño berraba como se fose o espírito do defunto marido que regresaba á terra para ver a súa muller vivindo feliz con outro home na casa que, en vida, era a súa. Os versos adoitaban acusar a muller de vivir a coa a pensión e o capital do home, de ser unha “calquera”.

Este sinalamento público é a outra parte da política da comunidade, pois non deixa de ser un xeito de regular a moral, de estipular as regras de comportamento. Era unha medida punitiva para controlar a liberdade e o desexo feminino. Así, a condición de subalternidade das mulleres ao vivir baixo as regras do patriarca, que nas primeiras etapas da vida referenciaba o pai ou os irmás maiores e logo pasaba a ser responsabilidade do marido, non terminaban ao ficar viúvas. A aldea  convertíase no ente que seguía regulando a súa vida.

***

Polo menos en occidente, o loito é un proceso cultural bastante determinado polo xénero. As normas establecidas sobre o ritual de perda dun conxugue son moito máis estritas para ás mulleres e eu supoño que é pola representación política e social que tiñan os homes dentro das comunidades heteropatriarcais. A modificación total da imaxe, que é a carta de presentación da identidade no sector público, é algo que só está dirixido ás mulleres a través de vestir o loito durante tres ou catro anos e, nalgúns casos, polo resto da vida. O loito dos homes, unha tradición bastante esquecida xa, era moito menos rigoroso. Adoitaba ser expresado materialmente a través dun brazalete negro cosido nos ombreiros das prendas que se utilizaban os domingos ou os días festivos. Tamén había quen usaba un triángulo de pano negro nunha solapa ou un botón negro nos seus sacos.

Como toda tradición, a expresión da dor pola perda dun ser querido continúa a mudar. Isto é facilmente recoñecible nas comunidades rurais. Son as viúvas de máis de oitenta anos quen visten o loito perpetuo. A diferenza das seguintes xeracións, quen o gardaron por algúns anos, mais logo, animadas polas súas fillas ou por iniciativa propia, volveron a vestir de cor.

Nun principio, parecería indicar unha mudanza xeral na sociedade e na exixencia que ten sobre o comportamento das mulleres. Con todo, as veces pregúntome: que tanto pode aínda calar na subxectividade o pasado fresco dunha moral que domou os corpos femininos a través do punitivismo? Que prevalece nas prácticas cotiás, que tanto determina ás mulleres hoxe?

Vixiar e murmurar

Luz Divina ten arredor de 75 anos. Viviu toda a súa mocidade na aldea até que casou á distancia e logo viaxou a Suíza para reunirse co seu marido. O dano que lle facía ós pulmóns do seu fillo as baixas temperaturas do inverno daquel país, foi a razón pola que, logo de case dez anos, volveron á Galiza. Non pasou moito tempo até que, debido a un tráxico accidente na estrada, o marido de Luz faleceu. Ela daquela tiña 35 anos. Vestiu o loito até os 60.

A morte do seu compañeiro significou tamén a súa saída do mundo laboral remunerado. Pechou o bar que mantiña co seu home e, coa pensión de viuvez, asentouse na súa casa na aldea. Daquela, o seu fillo hai pouco que se emancipara, polo que hai máis de dez anos que vive nesa gran casa con capacidade para até sete persoas completamente soa.

Polo que que me conta ela, a súa contiandade era bastante similar á das súas veciñas. Pasaba os días coidando dos cultivos e dos animais que adquirira: cinco ovellas, dez galiñas e un porco. Mais foi até o ano pasado, que se fixo de valor e vendeu todos os seus animais e comezou a sementar só o necesario. Falo de “valor” porque estou certa de que ela ben sabía o que viría despois: os murmurios nas súas costas cada que saía da súa casa para tomar un paseo cotián.

Luz é unha muller da que se fala moito na aldea. Cando levaba pouco tempo vivindo aquí, eu pensaba que se debía ao seu carácter, mais co tempo funme dando de conta que, en realidade, tiña que ver con como ela decidía administrar o seu tempo. É dicir: levantarse cedo para limpar a casa, dedicar as tardes ao seu ocio e deitarse cedo para mirar a televisión até adormecer.

Os reclamos que lle fai á veciñanza as veces son directos e agresivos. Parecese que a xente non soporta que non estea a traballar, que non teña que coidar de ninguén. A xente insiste de forma implícita que debería volver a ter animais,  volver a sementar en grandes cantidades, de facer algo produtivo, pois nin a idade nin unha leve enfermidade son sempre motivos suficientes para abandonar o traballo.

Miro a Luz agora e pregúntome se isto non foi o que quixo facer desde hai anos e non puido facelo antes pola presión social que presentía. Penso que tanto ese rol, ese “deber” estar da boa muller influíu na súa decisión de non procurar compañía sentimental e ficar nunha casa soa da que, agora, en canto esperta, fuxe cara á cidade na procura do sorriso do seu fillo, cara á casa da veciña na procura dunha tarde de conversa, cara á rúa na procura de contacto, de liberdade, de romper as cadeas que lle foron impostas na aldea.

Mais, como tantas outras cousas das que escribo, as razóns de Luz quedan ao nivel da suposición, de ideas e teorías imposibles de confirmar. Pero cando a vexo saír con ímpeto da súa casa pola mañá, cousa que antes non era posible, vexo como con cada paso pisa con forza os anos que ficou soa entre catro paredes. Vexo como se afasta das súas lembranzas e da aquelas cornetadas que perseguiron as mulleres que tentaron seguir adiante coa súa vida a pesar de todo. Vela tomar o bus é ser testemuñas da máis cotián e sutil rebeldía.

Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra na túa conta.

Relacionadas

Entrevista La Poderío
Entrevista La Poderío Carmen Fernández Gálvez: “El origen de la creatividad está en la naturaleza”
Carmen Fernández Gálvez (1979) nace en Vélez Málaga. Como mujer inquieta y curiosa decide realizar estudios de psicología. Su pasión por la cosmética natural y los remedios vegetales comenzó años más tarde.
Brasil
Ana Carolina Lourenço y Fabiana Pinto “Organizar la imaginación es la lucha de nuestro tiempo”
En la vanguardia de los movimientos que plantaron cara a la extrema derecha bolsonarista, las mujeres negras cuentan con una largo recorrido en la disputa política brasileña. Un libro recoge su genealogía y sus miradas para el futuro.
Alemania
Alemania Feminicidios en alza en un país sin Ministerio de Igualdad ni ley de violencia de género
La convocatoria de elecciones en Alemania dejará en suspenso la propuesta para crear una ley específica de violencia de género en un país donde la última cifra oficial, 360 feminicidios en el año 2023, podría no reflejar una realidad mucho más grave.
Sobre o blog
Espazo literario adicado a difundir a idea de que outros estilos de vida son posibles. Un repertorio que busca dignificar as experiencias e os coñecementos que existen nas zonas rurais a través da observación, reflexión e narración da vida social e cultural dunha aldea galega.
Ver todas as entradas
Vigo
Sanidade Unha multitudinaria manifestación enche Vigo contra a privatización sanitaria orquestrada desde a Xunta
Ducias de miles de persoas e os partidos da oposición acoden ao chamado de SOS Sanidade Pública para reclamar “a reconstrución da área sanitaria de Vigo”, empobrecida pola privatización de servizos e os sobrecustos do Álvaro Cunqueiro.
Vigo
Política A exdirectora financeira de Povisa perfílase como a nova líder do PP de Vigo
Luisa Sánchez Méndez foi entre 1999 e 2023 alto cargo do Hospital Povisa desde onde Alfonso Rueda deulle o pulo á sanidade pública, dirixindo os Recursos Humanos da Consellería de Sanidade na área sanitaria de Pontevedra e O Salnés.
Medio ambiente
Minaría A Xunta xestiona a reactivación de 51 minas en Galiza coa licenza caducada
O goberno de Alfonso Rueda publicou medio centenar de concursos de dereitos mineiros con permisos caducados que abrirán as explotacións unha vez conclúa unha fase de análise e investigación do solo.
Rap
Poetas Puestos “Tanto los medios como la política quieren que seas un tonto feliz”
Charly Efe y Teko, acompañados de una banda, publican el disco ‘Tontos felices’ donde mezlcan su carrera en el rap con ritmos rock para crear lo que han bautizado como rap‘n’roll.
Ocupación israelí
Ocupación israelí Israel firma el acuerdo con Hamás, pero todavía tiene que votarlo el Gobierno
Los representantes israelíes en Doha validan el pacto para un cese temporal de las hostilidades y un intercambio de prisioneros. Este viernes se vota en el Gobierno israelí, donde dos partidos ultras se oponen.

Últimas

Groenlandia
Análisis Por qué Groenlandia es clave en la carrera por las materias primas
El anuncio de Trump parece salido de una precuela de la película 'Don’t Look Up', en la que los intereses geopolíticos y económicos no nos dejan ver el colapso inminente.
Opinión
Opinión Un alto al fuego hecho a la medida de Trump
El esperando anuncio del cese temporal de los ataques sobre Gaza responde a una estrategia de los EEUU de cambio de paradigma regional. El acuerdo es injusto e insuficiente para los gazaties, que han sufrido un genocidio aún impune.
Historia
Descifrando a historia As cortes de Melide, así foi como o medo da nobreza galega tratou de frear novas revoltas como a Irmandiña
No ano 1520 en Castela, estala a Guerra das Comunidades. Esta revolta vai ter un carácter antiseñorial e tamén en contra o novo rei, Carlos I. En Galiza, tamén tivo o seu eco.
Más noticias
China
Pulsos bajo el cielo Beijing rave: amor, unidad y respeto
Exploramos los entornos de la música electrónica underground en Beijing, donde los jóvenes siguen creando espacios y nuevas formas de relacionarse y entenderse
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición El CIS vuelve a situar la vivienda como el principal problema de la población
Uno de cada dos votantes de las izquierdas sitúan la vivienda entre los tres grandes problemas que afronta el país. La encuesta del CIS muestra a los partidos de la izquierda en la misma situación de desinfle que el mes pasado.
Análisis
Análisis El PSOE intenta pescar en el río revuelto de la izquierda para acercarse al PP
Entre los votantes del PP sólo hay dos cosas que produzcan ilusión: el rechazo a Sánchez y su Gobierno e Isabel Díaz Ayuso. Feijóo, que no es una de ellas.
Galicia
Literatura Daniel Salgado reformula las claves de la poesía política en la contemporaneidad en 'Poemas realistas'
El discurso de este poemario convoca las dos ideas-fundamento que vertebran la poética de Salgado: la constatación de la ruina y la perseverancia en la posibilidad de un horizonte no clausurado.

Recomendadas

Literatura
Letras Galegas Da Sección Feminina do franquismo ao Cancioneiro Popular Galego: o pobo é quen canta e baila
As cantareiras protagonizarán o Día das Letras Galegas de 2025. Beatriz Busto e Richi Casás fálannos delas, de Dorothé Schubarth, do Cancioneiro Popular Galego e da dificultade de acceder aos arquivos sonoros que conservan as súas voces.
Historia
Historia La segunda vida de Joaquín Maurín
Alberto Sabio reconstruye en ‘Excomunistas’ la vida y el pensamiento del fundador del POUM: desde su politización en el republicanismo hasta su giro socialdemócrata y anticomunista durante la Guerra Fría.
Ocupación israelí
Expansionismo israelí El Golán sirio, radiografía de una joya natural diezmada por la ocupación israelí
Las actividades extractivistas del Estado israelí sobre los recursos hídricos o proyecto de parque eólico en las tierras colonizadas amenaza el sustento diario de las comunidades locales.
Represión
Represión Cómo descubrir a un infiltrado, el manual
Un grupo de afectadas por el espionaje policial publica un texto colectivo como herramienta y reflexión sobre este fenómeno.