Medio rural
A vida entre azueiras

De súpeto chega ós teus oídos un relato da túa vida que te fai dubidar do que fixeches, da realidade mesma. Iso pasou? A confusión dura só un microsegundo, tras o cal chega, cunha especie de alivio, o recoñecemento do relato coma un simple rumor. Iso é o que se está a dicir? A cantos chegaría este conto? O alivio esfúmase porque, nunha comunidade pequena e interdependente, o que se di de ti non sempre pode ser intranscendente, mais si inevitable.

As necesidades narrativas das comunidades

Partindo do acordo común de que a literatura excede a palabra impresa, podemos considerar as azueiras, en todas as súas distintas formas e manifestacións, como unha expresión narrativa que vive, sobre todo, no espectro oral. É un acto discursivo que, por máis baseado que estea o relato na realidade, ten certo marco de ficcionalidade.

Non o sei de certo, mais sospeito que os rumores responden a unha necesidade das comunidades. Pero non estou a falar do típico discurso que os adxudica ó aburrimento ("A xente fala porque non ten que facer”) e que o único que fai é menosprezar e simplificar as comunidades desde unha posición de superioridade moral-intelectual. Non, falo de que, quizabes, as azueiras cumpren unhas das funciones máis primitivas da literatura: proxectar un modelo de vida.

Ao manifestarse no mundo da oralidade, as azueiras xorden e están feitas para habitar no ámbito público. Teñen as súas propias dinámicas, distribúense en certos lugares, teñen as súas principais difusoras, pasan por certas bocas e alcanzan a unha cantidade incontrolable de oídos. Na sobremesa do bar, fóra da igrexa ao rematar a misa, no eido durante o traballo... os rumores teñen un espazo e un tempo concreto na vida social.

Narrativas para ordenar e controlar

Ao teren un carácter público, tamén teren un carácter político. As narrativas do que se transmite normalmente reafirma unha orde social. Os sinalamentos das protagonistas dos rumores están vinculados cunha forma de comprender a moral, cunha idea do que é o xusto, do que supón a orde social ideal, o que está permitido e o que está mal visto e, polo tanto, o que é reprobable. Nese sentido, as azueiras regulan o espectro moral e político das comunidades. Contan unha anécdota que, como unha fábula mesma, ten unha mensaxe escondida, unha especie de lección implícita na historia.

Así, como reguladores sociais cun amplo alcance no espectro público, os rumores gardan certo carácter didáctico. Os problemas comezan a aparecer cando a didáctica non é máis que un sinalamento baseado en ideoloxías cunha idea pechada e coercitiva sobre o moral e o político. Os rumores teñen unha gran potencia represiva. A través das historias que inclúen un xuízo sobre as accións doutras persoas, déixase unha marxe para o castigo. A exclusión social, pode ser un, pero as posibilidades son infinitas. Así, o sinalamento de alguén actúa como advertencia, como exemplo do que pode pasar.

Nese marco, as azueiras reprimen desexos, inhiben a expresión de identidades e reafirman narrativas que prexudican e vulneran ás persoas. Todo isto facilitado polo seu carácter anónimo, pois a vía de transmisión e pouco visible: viaxa máis rápido cun trono, mais ninguén é capaz de rastrexar o percorrido nin moito menos saber cal é a súa orixe. Desta maneira, o discurso construído está cheo de ocos que son enchidos de xeito colectivo pola comunidade. E, se o pensamos, é xustamente este carácter indefinido, impreciso, irrastrexable  e descoñecido, o que potencia o terror e asegura o efecto desexado de calquera discurso opresor.

Na lóxica dos rumores o que importa non é tanto o que sucedeu, senón o que podería suceder a partir da anécdota. Partien da realidade, mais, ao mesmo tempo,  están rematados cun certo grao de ficción. Xógase no campo da suposición, do “que pasaría se...”. Hai una necesaria perspectiva sobre o futuro, un ideal sobre este. As azueiras exsudan una preocupación sobre o discorrer deste. E isto pode dar pé a repercusións materiais concretas: as azueiras como axentes mobilizadores. A cuestión crucial sería: cara a que dirección van tirar.

As posibilidades do carácter imaxinativo

Como toda manifestación literaria, os rumores vincúlanse e nútrense da imaxinación. Na súa difusión, recréanse escenas, engádense detalles, póñense en xogo as diferentes formas de dicir unha cousa e perfecciónanse as formas narrativas de causar certos efectos nas interlocutoras. E, aínda que as azueiras respondan á superestrutura, así como a certa orde social que ven ditada de hai milenios, constrúense de tal xeito que se adecúan e funcionan segundo as lóxicas e referentes do presente de cada comunidade.

Así, poderíamos dicir que estes discursos públicos xorden de acordos comúns que non son sempre visibles a simple vista; que as azueiras son a expresión e a construción-in-progress da subxectividade colectiva, da identidade dunha poboación. A súa creación, na que participan moitas persoas, ten ese cariz de cadáver exquisito, un cadáver arquetípico, mais único e propio da comunidade da que xorde.

Entón, se por un momento asumimos que, en efecto, as azueiras cumpren unha das funcións primitivas da literatura, esa que é a de proxectar un modelo de vida, implicaría que tamén contan co potencial transformador propio do literario. Por que si: os rumores poden ser a casa, o vehículo e o refuxio incógnito dos discursos conservadores e dos discursos de odio, pero tamén poden ser casa, vehículo e refuxio do cambio, da defensa da diferenza. Porque os tempos mudan e as ideoloxías, valores e dinámicas sociais tamén. Polo tanto, ao seren produto do presente, con miras ao futuro; por seren produto colectivo dun grupo de subxectividades, o contido – a mensaxe- das azueiras pode mudar tamén. Ao seren inestables, son completamente mudables. Non teñen que estar ancoradas ó seu carácter represor, son e poden ser moito máis que iso. De feito, lémbranme á mítica frase de Audre Lorde e penso que, quizabes, as azueiras poden ser as nosas propias ferramentas.