Decrecimiento
Duplo miope correndo cara ao abismo

Imaxinemos que padecemos unha miopía que só nos permite ver con claridade o que temos máis achegado a nós, e que converte en demasiado borroso o que temos alén duns pasos diante de nós. Nese caso o máis prudente ao camiñarmos sería facelo a un paso moderado, pois se a nosa velocidade excede a nosa capacidade de enfocar a media e a longa distancia, correriamos o risco de chegar aos obstáculos sen tempo de velos anticipadamente, e sería doado caer en fochancas, tropezar coas pedras, coas pólas das árbores ou con calquera outro perigo que se nos cruzar no camiño. O mesmo podemos dicir no caso de conducirmos un vehículo por entre a brétema, e así existen normas de circulación que obrigan a reducir a velocidade e a extremar a precaución nesas condicións. É dicir, a incapacidade de ver ao lonxe aconsella levar unha velocidade moderada.

Porén, as sociedades humanas non estamos facendo caso desta lóxica de sentido común nin aplicando as normas de tráfico ao noso conducir civilizatorio: somos miopes —por partida dupla— e aínda así construímos un sistema técnico e económico en acelerada e irrefreable expansión. En canto ao metabolismo en crecemento acelerado non é preciso dar moitos detalles pois é ben sabido que na chamada Grande Aceleración que comezou mediado o século XX, todas as variables do sistema-mundo disparáronse a velocidades nunca vistas na historia da nosa especie, comezando polo consumo de enerxía, a polución, o esgotamento dos recursos ou os niveis de poboación humana. Segundo Carlos de Castro, experto en sistemas e creador da Teoría de Gaia Orgánica, a nosa cultura foi incapaz de adaptarse a este ritmo de mudanzas e a consecuencia diso foi que non puidemos aplicar correctivos ético-sociais para evitar a extralimitación.

Coa 'Grande Aceleración' construímos un sistema técnico e económico en irrefreable expansión, á que a nosa cultura foi incapaz de se adaptar

O que xa non é tan evidente é a nosa miopía, e que esta sexa dupla, a nivel de especie e tamén de cultura. Por unha banda sufrimos unha incapacidade, froito da nosa evolución, para ver os perigos afastados (no tempo ou no espazo). Un dos autores dos Límites ao crecemento, Dennis Meadows, afirma: “No básico estamos programados exactamente igual que hai 10.000 anos. Se un dos nosos devanceiros era atacado por un tigre, tampouco estaría preocupado polo futuro, senón pola súa supervivencia inmediata. O que me preocupa é que por razóns xenéticas non somos quen de tratar cuestións a longo prazo como a mudanza climática. En tanto non aprendamos a facer iso, non hai maneira de resolver todos estes problemas".

Esta mesma eiva é salientada por outros autores como Elke Weber ou Paul & Anne Ehrlich, quen o relacionan con que, até o de agora, á nosa especie non lle fixo falta esa capacidade de anticipación. O sociólogo ambiental William Catton tamén identificaba expresamente esa incapacidade “de ver alén do horizonte” como resultado da evolución. Jorge Riechmann chama a atención (no seu libro Ética extramuros) sobre esta "miopía intertemporal" vencellándoa coas "curvas hiperbólicas de desconto" propias da especie humana, o que os economistas chaman "a taxa de desconto" do futuro, pola cal tendemos a preferir os beneficios inmediatos aos futuros, e así é que as consecuencias futuras das nosas decisións actuais adoitan non contar moito para nós. Por isto, o que xera a nosa prosperidade a curto prazo pode acabar por destruíla no longo, un fenómeno psicosocial que ten que ver coa externalización de danos metabólicos do sistema económico. Segundo Anthony Giddens, "o desconto hiperbólico é un dos principais factores que explica a actitude tan preguiceira da maioría da xente ante as ameazas do quecemento global" e a resposta tan marxinal ás diversas campañas de eco-concienciación.

A taxa de desconto do futuro propia da especie humana explica en parte o fracaso da concienciación ecolóxica.
Outros autores, como o matemático Albert Bartlett, sinalan factores psicolóxicos agravantes, como a nosa dificultade como especie para comprender intuitivamente a función exponencial e —en consecuencia— o crecemento exponencial resultado de combinar a explotación da enerxía fósil coa mecánica inherente ao capitalismo na procura da acumulación perpetua de ganancia. E aí é onde entrariamos no segundo nivel (macro) da miopía humana... ou máis ben das sociedades humanas modernas e industrializadas.

Explica Riechmann que, mesmo sendo certo que a nivel individual (micro) "padecemos ese nesgo cognitivo [a miopía intertemporal] (...) o que hoxe está determinando o suicida, xenocida e biocida colapso (...) é moito máis decisivamente os efectos inducidos sobre a cultura enteira pola peculiar concepción temporal do capitalismo financiarizado". Esta miopía propia das sociedades capitalistas ficaría rotundamente expresada nun comentario que lle fixera en certa ocasión un banqueiro a James Tobin: "O meu máis longo prazo, amigo, son dez minutos". Así, a ollada posta na rendición trimestral de resultados empresariais sería unha clara expresión desta miopía estrutural.

Porén, o que máis determina o rumbo de colapso é a peculiar concepción temporal do capitalismo financiarizado

E mesmo poderiamos engadir unha capa máis ao nivel da estrutura política: os catro anos dos períodos electorais nas chamadas democracias liberais parlamentarias, que dificultan enormemente a planificación sociopolítica en prazos que superen eses 48 meses. Por suposto, este niveis micro e macro realiméntanse entre si, empeorando as consecuencias. Por se isto fose pouco, os sistemas actuais son a antítese do que recomendaba a científica que liderou o estudo dos Límites ao crecemento, Donella Meadows, ao respecto da necesidade de "honrar" a información: "Alguén que toma decisións non pode responder á información que el ou ela non ten, non pode responder de forma precisa á información imprecisa, non pode responder a tempo a unha información que chega tarde." É dicir, aínda que os sistemas fosen conscientes da miopía estrutural da que falamos e quixesen autocorrixirse, de pouco lles serviría se a información segue a ser retida e agachada, como sucede coa fundamental (a nivel de anticipación de políticas públicas) cuestión do Peak Oil, sen ir máis lonxe. Segundo a experta estadounidense en dinámica de sistemas, "o 99% do que falla nos sistemas vai mal porque falta información ou é defectuosa".

Así, aos atrancos para comunicarmos o abismo que temos por diante, e á información confusa ou directamente errónea transmitida por importantes elementos do sistema, súmase unha dupla e encerellada miopía que se traduce na dificultade para percibir e asimilar esa información vital para a nosa supervivencia como especie e como sociedades e para traducila en mudanzas radicais nas nosas políticas e nos nosos modos de vida.