Ecología
Razóns ecolóxicas para abolir a competencia

Competitividade, vantaxe competitiva, tribunal da competencia, concorrencia competitiva, prezos competitivos, competir nos mercados... as linguaxes económica e administrativa moderna están pragadas polos conceptos xemelgos de competitividade e competencia, que se foron abrindo paso no último medio século desde o terreo da competencia de mercado máis pura e dura a ámbitos coma o das entidades non lucrativas, o mundo educativo-académico e mesmo o cultural. Semella xa parte do sentido común que ninguén cuestiona: hai que competir para trunfar, en todos e cada un dos ámbitos da vida social e económica e quen non for competitivo, queda fóra da carreira cara a non se sabe moi ben onde. Mais este concepto, tan integrado na cultura capitalista de raíces hobbesianas e neodarwinistas, podería ser totalmente disfuncional precisamente no momento en que o sistema civilizatorio onde se desenvolveu ese sistema da valores comeza a perder pé.

Se, como apunta a ciencia, estamos a nos adentrar nunha nova época de declive de recursos, non só enerxéticos (teitos máximos dos combustibles fósiles e do uranio) senón tamén de todo tipo de minerais, de terra cultivable, de auga doce, etc., en parte polos propios límites xeolóxicos pero tamén, cada vez máis, agravado polo acelerado caos climático, cómpre preguntarse se competirmos por estes recursos é a estratexia máis acaída. Por unha banda temos que a Ecoloxía nos ensina que as especies máis especializadas en explotar un nicho ecolóxico concreto son as máis eficientes e as que mellor prosperan en contextos de abundancia enerxética e material, mentres que en contextos de crise ecolóxica e de escasez de recursos, as especies menos eficientes e máis xeneralistas son as que teñen máis posibilidades de sobrevivir. Así que a Ecoloxía nos pode dar pistas sobre os contextos sociometabólicos nos que é mellor competir e aqueles nos que é mellor, por contra, colaborar. Algunha desas pistas reside na constatación de certos organismos funcionaren con criterios individualistas cando hai pouca densidade de poboación, mais cando esta supera un certo umbral varían a un comportamento coordinado de grupo, mediante a chamada percepción de quórum. Outra poderían ser os estudos do pioneiro da ecoloxía social W. C. Allee sobre os fundamentos biolóxicos da cooperación. Todo este campo das ciencias naturais supón unha achega valiosa que engadir aos estudos xeoestratéxicos que xa levan tempo analizando se a escaseza de recursos vai derivar en conflitos ou vai primar a cooperación para un reparto xusto entre Estados con graos de dependencia variable de cada recurso.

A Bioloxía e mais a Ecoloxía ofrecen a lección de que a cooperación é a mellor estratexia para afrontar a escasez.

Sabemos, cando menos desde Darwin, que tanto competencia coma colaboración son estratexias ubicuas no mundo da vida, malia que o neodarwinismo agachase a relevancia da segunda estratexia como maneira de apuntalar con pretensións científicas o Capitalismo, e ignorando tanto as conclusións do propio Darwin coma as análises de Kropotkin, quen tamén tentou extrapolar leccións biolóxicas para a organización social, mais nun sentido oposto: o do apoio mutuo, un dos fundamentos do seu pensamento anarquista. O Capitalismo fixo da competencia o seu modus operandi por defecto, e co neoliberalismo consagrouse como máximo mandamento en entornos económicos coma o da UE: Tribunal da Competencia, Normas da Competencia, etc. Calquera normativa que poña o máis mínimo atranco á “libre competencia” é considerada anatema, malia coartar así políticas económicas plenamente racionais coma a priorización dos produtos de proximidade. E velaí onde comeza a renxer o sistema: nun contexto de recursos minguantes, onde os combustibles fósiles comezan a escasear (comenzando polo diésel, “o sangue do sistema“ en palabras de Antonio Turiel), é precisamente ese tipo de políticas que lle poñen límites e condicións á competencia as que cómpre aplicar.

Carlos de Castro achega outra explicación moi interesante desde unha óptica metabólica e de sistemas, pois se vencella directamente cun dos supostos santos graais do Desenvolvemento Sostible, primeiro, e da Transición Ecolóxica na actualidade: a reciclaxe. A famosa terceira R da tríade Reducir-Reutilizar-Reciclar debería ser precisamente a menos importante mais, aínda así, convertiuse na máis famosa, debido a que a primeira R é basicamente incompatible co crecemento perpetuo do capitalismo, e a segunda R conleva demasiados problemas para un sistema industrial baseado no usar e desbotar e na obsolescencia programa. Porén, o de reciclar semella non contradicir a primeira vista ningún principio básico do funcionamento do capitalismo industrial. Pódese seguir producindo e desbotando unha e outra vez, aparentemente até o infinito, porque os materiais poden ser reciclados desde os contenedores onde son desbotados polos consumidores. Tanto ten que as taxas de reciclaxe dunha esmagadora maioría de materiais sexa ínfima, séguennos a falar cunha pretenciosidade disparatada de que camiñamos cara a unha ”economía circular“, coma se iso fose: a) tecnicamente factible coas nosas capacidades e recursos devalantes (non esquezamos que reciclar costa enerxía, e esta medra logaritmicamente a medida que pretendemos aumentar as taxas de reciclaxe dos produtos); e b) compatible cun sistema que precisa medrar (lembremos que o círculo ten un radio constante, non é unha espiral a se abrir).

A crecente necesidade de reciclar materiais implica que debemos abandonar a competencia capitalista. 

Ben, pois o que explica o profesor De Castro é que para acadar altas taxas de reciclaxe nun metabolismo (podemos pensar nun corpo humano, nun ecosistema, nunha economía) é preciso priorizar a cooperación sobre a competencia, xa que a fai máis eficientemente. Basicamente, a conclusión sociopolítica desta realidade metabólica dos sistemas complexos é que o Capitalismo queda invalidado en contextos de escasez, e comprería buscar outros sistemas de tipo cooperativo cun alto nivel de organización do uso e da reciclaxe dos recursos... se cadra algo parecido ao ecosocialismo. E quizais, cabe tamén especular con que o Capitalismo se deu imposto grazas á adaptación da estratexia competidora para o contexto de exuberancia enerxética no que se desenvolveu desde o inicio da Revolución Industrial, e que tamén por iso os ensaios históricos de sistemas socialistas atoparon tantos problemas: e sería que aínda non era, desde o punto de vista metabólico, o seu momento? Se así fose, a tortilla tería virado agora totalmente, e ”a fin da abundancia“ podería supor un argumento imbatible para desmantelar dunha vez o Capitalismo e ensaiar unha diversidade de modelos cooperativos poscapitalistas de xestionar os nosos metabolismos socioeconómicos. 

”A nosa civilización tén escrito a súa propia fin e só se apareceren civilizacións reintegradas en Gaia poderían ser estables e perdurar“, sentencia De Castro, autor da Teoría de Gaia Orgánica. E engade unha razón adicional á da reciclaxe para favorecer a cooperación (ou simbiose mutualista, en termos biolóxicos): os propios sistemas complexos disipativos tenden a evoluír cara a macroestruturas que disipen a enerxía máis rápido, é dicir, a aumentar a entropía da contorna. Se un sistema se dá autoorganizado para facelo e existe enerxía dabondo nesa contorna, alcanza a estabilidade. E iso favorece a aparición de sistemas máis complexos, que son os que atopan máis vías e máis rápidas para ese mandato termodinámico a prol de disipar enerxía, aínda que, segundo o científico da Universidade de Valladolid, “a competencia é unha relación menos complexa, porque a cooperación permite facelo mellor”, a través dun meirande número de interaccións e, xa que logo, de diversidade e de resiliencia. Isto implica que unha civilización poscapitalista podería, paradoxalmente, ser máis complexa ca unha capitalista, mesmo dispoñendo de menos enerxía, aínda que se cadra compría mellor describila coma máis diversa. A necesidade que afronta a nosa especie de aprendermos a facer máis con menos, implica, por todas estas razóns científicas, destronar a competencia nas nosas economías e sociedades.