Euskera
Lourdes Oñederra: «Ulermenak berez du balioa, ez da beste zerbaitetara iristeko urratsa»

Bidegurutzean. Biribilgunean jira eta buelta, irteera egokienak antzeman ezinik, norabide aproposenean berrabiatzeko neketan… Mota horretako irudiak batu zaizkio azken urteetan euskararen biziberritze-prozesuaren gaineko elkarrizketari. Aldaketa eta bilaketa garaietan gaudela iradokitzen dute, azken bospasei hamarkadetako lorpenak aitortzeari uko egin gabe, betiere. Nekez izango denez irtenbidea norabide bakarrekoa, bilaketa ere hainbat ildo ari da arakatzen, eragile eta aditu ugariren eskutik. Lourdes Oñederra hizkuntzalari, idazle eta euskaltzainak, esaterako, maiz nabarmendu izan du ulermenaren garrantzia. Dagokion balioa aitortzen bazaio, aukera eta onura ugariren iturri izan daitekeela uste du, berariaz lantzea merezi duen alorra.

Mintzamenaren eta idazmenaren aldean, bigarren mailako gaitasuna dirudi ulermenak. Trebetasun zehatz horri dagokion izena aukeratzea ere ez da erraza. Euskaraldiaren eskutik, bolo-bolo dabil atzera ‘belarriprest’ deitura. ‘Aditzaile’ eta ‘ulertzaile’ aukerak eskaintzen dizkigu hiztegiak. ‘Euskaldun hartzaile/vascohablante pasivo’ Inkesta Soziolinguistikoak. ‘Euskara Denontzat, por un euskera sin barreras’ plataformak ‘ulermendun/belarriprest’ mistoa baliatu zuen bere garaian… Baduzu gogoko horietakoren bat?
Ez daukat oso argi zein izan daitekeen deiturarik egokiena. ‘Belarriprest’ ez zait asko gustatzen arrazoi estetikoengatik, baina iritzi subjektiboa da hori, formari lotua. Horrez gain, uste dut baduela tarteko geldialdi kutsu halako bat, beste zerbaitetara iristeko urratsa balitz bezala, berez balioko ez balu bezala. Oro har, aktiboak direnak gustatzen zaizkit, ekintzailetza iradokitzen dutenak, ulertzea ez baita ariketa pasiboa. ‘Ulertzaile’ izan daiteke neutroena; ‘ulermendun’ ere ondo dago, ulertzen duen horrek zerbait duela adierazten du. Azken batean, interesatzen zaidan terminoa da ulertzeak berez balio duela adierazten duena, beste zerbaitetara iristen ez bada ere. Iruditzen zait eman behar zaiola konnotazio hori: nahikoa dela ulertzea. Gero horrek errazten badu erabateko hiztun oso izatea, fenomeno.

Baldintza horiek guztiak beteko dituen deitura aurkitzea zaila bada, are zailagoa izan daiteke kontzeptua bera azaltzea, nahiz eta herritar askok kokatu bere burua multzo horretan. Inkesta Soziolinguistikoaren arabera, 2021ean Euskal Herrian bizi zen 16 urte edo gehiagoko biztanleriaren %30,2 zen euskalduna, % 16,1 euskaldun hartzailea eta % 53,8 erdalduna. Alde handiak daude lurraldeen artean, baina talde jendetsua da ulertzaileena, 400.000 lagun baino gehiagokoa. Inondik ere, aintzat hartzeko modukoa.
Niri ere oso deigarria iruditzen zait kopurua, baina badut zalantza bat. Aukera horrekin identifikatu dena hartzailea da erabat, edo ematen du bere burua hartzailetzat? Hori askotan gertatzen zaigu, beste hizkuntza batzuekin ere ikusi dut. Askotan esaten duzu zerbait ikasi duzula, moldatzen zarela, badakizula pixka bat, ulertzen duzula… Baina, nola neurtzen da hori? Gure egoera soziolinguistikoan, gainera, hartzaile-edo diren horiek, ulertzaileak, ez dira mugatzen ulertzera. Euskara modu aktiboan erabiltzeko ere jakingo dute seguru asko, baina euren burua konprometitzeko orduan nahiago dute esatea «ulertzen dut». Jende askok esaten dizu hori: «entender, te entiendo».

«Norbaitek ez badu hizkuntza erabili nahi, baina iristen bada diskurtso konplexu bat ulertzera zailtasunik gabe, hori guztiontzat da onuragarria

Ulertzaileen espektroa hiztunena bezain zabala da, hortaz, ez bada zabalagoa.
Jakina. Talde horretan sar daitezke oinarrizko testu eta hizketaldiak ulertzen dituztenak zein idazkera heldu baten eta gai zail baten inguruko esaldi konplexuak ulertzeko gai direnak, ez dutenak orain horrenbestetan eskatzen diren itzulpenen beharrik.

Ezjakintasunetik egindako galdera: ulermen maila horretara iritsi ahal izateko, ondo ezagutu behar da hizkuntza. Horraino iritsi denak ez du hitz egiteko gaitasunik edo, hiztun erabat edo nahiko funtzionala izanik, ez du hitz egin nahi?
Gauzak ez dira horren sinpleak. Askorentzat lehentasuna hitz egitea da, dakiten hori erabiltzea, hitz egiten duten moduaz kezkatu gabe. Baina bada jende asko ihes egiten diona euskaraz hitz egiteari badakielako zein irudi emango duen. Eta, irudiaz gain, badakielako argudiatzeko orduan, adibidez, ezin duela adierazi berak dakien guztia, pentsatzen duen guztia. Konturatzen da hizkuntza horrek ez diola balio tresna bezala. Beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen dut horrelako jendea, nik baino askoz gehiago dakiena, baina ez duena hitz egin nahi. Zaila da hor sartzea, zeren eta segurtasun falta, barregarri geratzen ari zarelako sentsazioa, edo lotsa, oso norberarena baita . Hitz egiten duzunean hiztun bezala daukazun irudia oso intimoa da; ahalegina egin daiteke, baina guztiz pertsonala da. Horrez guztiaz gain, euskaraz hitz egin nahi ez duen jendea ere egon daiteke. Edonola ere, norbaitek ez badu hizkuntza erabili nahi, baina iristen bada diskurtso konplexu bat ulertzera zailtasunik gabe; modu orokorrean edo gai jakin baten inguruan moldatzen bada ondo —ez gutxi gorabehera, baizik eta deserosotasunik gabe, itzulpen beharrik gabe—, guztiontzat da onuragarria. Hori izango litzateke maximo ideala ulermenari dagokionez.

Ikuspegi horretatik, aldagai nagusia ez litzateke gaitasuna izango, jarrera baizik, norberaren hautua. Ulermenaren erabateko hedapenera iritsiz gero, hauta liteke erdararik ez erabiltzea? Hala da, aukera bat izango litzateke. Gaiaren inguruko eztabaida zabalari ekingo bagenio, taulan hori ere jarri beharko genuke, bai. Dudarik gabe.

‘Maximo ideala’ aipatu duzu. Inoiz gaiaren inguruko eztabaidari ekiten bazaio, maximoak, minimoak, tartekoak eta bitartekoak finkatu beharko lirateke, gaur egun hiztunak sortzea helburu hartuta egiten den moduan.
Hala beharko litzateke. Muturrak finkatzea da beti errazena. Hasierako maila izango litzateke ondo mugitzen hastea, oinarrizko egoeratan eroso sentitzen hastea ingurukoak euskaraz ari badira, edo euskarazko testuekin. Irakaskuntza eta metodologia bi maila horien artean egin behar den bidera egokitu beharko lirateke. Ez dakit nola ez den gehiago landu gai hori… Ulertzea ez da edozer gauza. Oso erraz esaten da, baina nahikoa ulertzeak badu bere zailtasuna, ez da batere pasiboa. Irakurtzeak eta irakurketa-mailak igotzeak, batez ere normalizatzen ari den hizkuntza batean, ahalegina behar du. Esango nuke asko ulertzea pixka bat hitz egitea baino zailagoa dela, baina pertsona mota bati, batez ere nerabezaroa pasatuta ikasten hasi edo ari den horri, errazagoa iruditu ahal zaio. Gauza bat da, gainera, irakurriaz ulertzea, eta beste bat entzumenaz ulertzea, hiztunen arabera ere badaudelako desberdintasunak. Ausardia eta gogoa baldin badaude, has gaitezke gai horiei guztiei buruz hitz egiten, baina uste dut ausardia falta dela, ahalmen aktiboari ematen zaiola garrantzia batez ere, eta ulermena iruditzen zaigula, besterik gabe, horretara iristeko baliabidea.

Argi utzi duzu ez zatozela bat ikuspegi horrekin.
Uste dut badagoela euskaldun oso izan behar bat, gehiago dena ideologikoa, hizkuntzari dagokionez ez duena funtzionatu pentsatzen zen moduan, hainbat arrazoi tarteko. Gizarte bezala, ematen du ideala dela denok euskaraz hitz egitea erabat osorik, hemengo hizkuntza bakarra balitz bezala. Hori ez da horrela. Gainera, ez da egingarria. Euskara eta nazionalismoa lotuta daudela egia da: nazionalismoak bultzatu ez balu, eutsi izan ez balio, akabo honezkero euskara. Baina, bestalde, horrek eman dio kolore jakin bat, ekarri du politizazioa hizkuntzarena, eta ‘linguistizazio’ gutxi politikarena. Nazionalista ez direnek, kontra-kontra ez badaude ere, maiz ikusten dute euskara besteena balitz bezala. Ulermena aintzat hartzea inportantea izan daiteke eremu horretan. Eta, horretarako, ulermena ezin da izan tarteko muga, ez du zertan izan nahi eta nahi ez eskala bateko maila, helmuga baizik. Behin horra iritsita, nahi duenak egin dezala aurrera.

Ulermena sustatzeak hizkuntzari berari mesede egingo liokeela adierazi izan duzu.
Ez dakit nik mesede egingo liokeen, hori ere jokabide sinpleegia da, oso binarioa, baina ikusten dut presak, euskara gaztelaniatzeak eta frantsesteak, zer kalte egiten dion. Frantsesetik edo gaztelaniatik bazatoz, euskarara pasatzea zaila da, euskaratik hizkuntza horietara pasatzea baino zailagoa. Ikasten urte asko emanda ere, jende asko dago maila oso basikoan gelditzen dena, hitz egiten duena sufritzen, eta gainera ez duena ondo ulertzen esaten diezuna. Jende horrek ulertuko balu heldu batek bezala, pasa izan balitu urte horiek ulertzen ikasten, lasaitasuna emango lioke. Erderetan ere badaude maila apaleko hiztunak, baina hainbatek gaztelania desastrosoa hitz egiteak ez dio kalte handirik egingo hizkuntzari, gehienez ere aldatu egingo du. Euskara bezalako hizkuntza hauskor txikitxo bati, berriz… Edonola ere, abantaila nagusiak psikologikoak izan daitezkeela uste dut.

«Uste dut badagoela euskaldun oso izan behar bat, gehiago dena ideologikoa, hizkuntzari dagokionez ez duena funtzionatu pentsatzen zen moduan»

Nik uste dut herritar horiei lasaitasuna ekarriko liekeela, leiho bat irekiko litzaikeela. Motibatzea ere errazagoa izango litzateke, hitz egin beharraren presioa sentitu gabe. «Ez daukazu obligaziorik hitz egiteko, baina gutxienez uler nazazu» esatea da.

Euskaraz bizi ahal izatea ere erraztuko luke, hortaz.
Nolabait esateko, izango litzateke euskalduntze mota bat gizarte euskaldun batean funtzionatu ahal izateko. Mundu ideal batean jarrita, lorpen handiena izango litzateke ahal edo nahi duenak benetan euskara hautatu ahal izatea, idazteko orduan adibidez. Niri nobela bat idatzi eta berehala etortzen zaizkit gaztelaniazko itzulpenaren eske. Aurreko nobela itzuli nuen batez ere hemengo jendearentzat. Egin nuen itzulpen bat euskarari oso itsatsia euskaraz irakurri ezin nindutenez pentsatuta, ez Madrilgo lagunez. Mundu ideal horretan, behar hori desagertu egingo litzateke. Hitzaldi eta agerraldi publikoetan ere askotan ikusten dugu nola hasten diren euskaraz —«ongi etorri, asko pozten nau hemen ikusteak»— berehala esateko «y ahora voy a pasar al castellano, porque así me entienden todos». Ulermena erabat hedatzeak dinamika hori haustea ekarriko luke. Zergatik ez kontzertuetako eta beste kultur ekitaldi batzuetako egitarauak euskara hutsean? Aukerak irekitzeaz ari naiz batik bat.

Aipatu duzun mundu idealean, besteak beste, elkarrizketa asimetriko edo elebidunak, Euskaraldiaren ardatzetako bat direnak, ohikoak izango lirateke.
Esan dut ulertzea berez ez dela erraza, ulertzen ere ikasi egin behar dela, eta ez da erraza ere elkarrizketa misto horiek izatea, nahiz eta askotan egiten ditugun konturatu gabe, euskaratik gaztelaniara eta buelta… Horrelako elkarrizketak arraroak iruditzen zaizkigu, baina arraroak dira gertatzen diren arte. Gainera, euskaraz gauza asko izan dira eta dira arraroak: euskararen berpiztea eta egoera soziolinguistikoa, babes publiko eta soziala… Hala ere, badakit oso erosoa dela nire jarrera. Imajinatu dezaket mundu ideal hori, baina zailtasun handiak ikusten dizkiot, eta gainera gauza hauek ez dira ikusten lantzen hasi arte. Beharko litzatekeena da aurrera begira jarri eta egon daitezkeen aukerak ikusi. Ingelesez badago metodologia irakurtzeko bakarrik, ulertzeko bakarrik. Hori guztia ustiatu egin beharko litzateke, ez kopiatzeko, hizkuntzen egoera guztiz desberdina baita, baina bai egon daitezkeen aukerak aztertu eta egokitzen hasteko. Askorekin hitz egin dut honi buruz, ikuspegi batekoekin eta bestekoekin, eta zerbait badu ez dena erakargarri gertatzen. Gehien kezkatzen nauena da ulermena erakargarri ez gertatzea horrenbeste jenderi, ez bada hitz egitera iristeko. Uste dut optika hori dela alegia jende bat beldurtzen duena eta beste bat haserretzen duena.

Demagun gainditzen direla haserreak, beldurrak eta kezkak, finkatzen dela eredua, eta txertatzen dela profil hori gure hizkuntza-paisaian. Zer ekarriko lioke?
Lehenik eta behin, gauzak erraztuko lituzke, lokailu gisa funtzionatuko luke. Funtzio eta potentzialitate asko izango lituzke, dinamikoak betiere, eta ondorio desberdinak eragingo lituzke, hiztunen gaitasunen arabera. Uste dut askok izango lituzketela oso deskubrimendu interesgarriak beren buruekin.

«Bide hori egin duenak aitortza merezi du, duintasuna, meritutzat hartu behar da ulertzera iristea

Behin baino gehiagotan esan duzu figura horrek, oraindik lauso samarra denak, zehaztapenaz gain aintzatespena ere behar duela.
Bai, baina ez zait niri okurritu, aspaldi entzun nuen. Bide hori egin duenak aitortza merezi du, duintasuna, meritutzat hartu behar da ulertzera iristea. Hizkuntza bat ikasteko badaude motibazio instrumentalak eta motibazio afektiboak. Nire ustez afektiboak dira inportanteenak, eta afektuetan daude sinboloak, baita zauriak ere. Euskara Euskal Herriarekin identifikatzean asko egin da ikuspegi abertzaletik, baina abertzale ez direnekin ez da bide hori egin. Pentsatzen dut puntu horretan dauden pertsona askorentzat ikuspegi hau askatzailea izan daitekeela. Oso kontra dagoenarentzat agian ez, baina jende askori zona berri bat ireki ahal zaio esaten bazaio «ez daukazu obligaziorik hitz egiteko, baina ulertu egin behar nauzu, nik ulertzen zaitudan bezala». Askatzailea izan daiteke entzuten duenarentzat, eta esaten duenarentzat ere bai. Optimista jartzen naizenean pentsatzen dut jende asko animatuko litzatekeela esango balitzaio «apuntatu zaitez ikastaro honetan, ulertzen ikasteko bakarrik. Zure konpromisoa da maila hauek ulertzea». Asko hasiko lirateke, eta konturatuko lirateke uste baino errazagoa gertatzen zaiela euskara. Duintasuna eman beharko litzaioke ahalegin horri, aitortza merezi du.

Irudimen-ariketarekin jarraituz, lanpostu publikoei dagozkien hizkuntza-eskakizunetara zabaldu beharko litzateke planteamendu hori? Baiezkoan baldin bazaude, nola?
Hitz egiten badugu duintasuna eta lasaitasuna emateaz, horren alde praktikoetako bat izan behar du alor horretan ere ulertzeko gaitasuna aintzat hartzea. Nola eta zein lanpostutan, ikusi egin beharko litzateke, jakina. Eman dezagun badagoela titulu bat, W deituko dugu, egiaztatzen duena modu objektiboan, eta ez zeuk esaten duzulako, ulertzen duzula. Eta beste bat, W+, egiaztatzen duena ulertzaile aurreratua zarela, orokorrean edo gai jakin batean. Gainerakoekin bezala, ondo aztertu beharko litzateke zertarako balio duten, zein lanpostutan, zein herritan izan daitezkeen egokiak. Medikuaren kasuan, esaterako, ulertzea nahikoa da? Hainbat lekutan, hainbat egoeratan, euskaraz entzutea eta gaztelaniaz erantzutea ez da nahikoa izango, eta zehaztasun handia behar duten egoeretan euskaraz ari dena errazago pasatuko da gaztelaniara beste batzuetan baino. Dena den, inoiz onartzen bada ulermenari atxikitako titulu edo ziurtagiriren bat, ezin da izan ohore bat paparrean eramateko, balio behar du zerbaitetarako, eta hori gauza askorekin dago lotuta. Besteak beste, mailarekin. Maila horiek izan beharko lukete funtzionalak. Ez da soilik neurtzea zenbat ulertzen duzun, baizik eta norantz dagoen begira ulermen hori, zertarako balio duen. Orokorra ez ezik, gaikakoa ere izan liteke. Prestakuntza, ebaluazioa, egiaztapena…, dena berrikusi beharko litzateke, eta bide berriak landu. Gai potolo bat irekitzen du, baina euskararekiko arazo asko arinduko lirateke, nire ustez.

Ikasturte honetan, unibertsitateaz kanpoko hezkuntza-etapa guztiak kontutan hartuta, EAEko ikasleen %70 —%92 sare publikoan— D ereduan ari dira burutzen ikasketak. Araudiaren arabera, irakaskuntza-aldia amaitzean bi hizkuntza ofizialen, euskararen eta gaztelaniaren, ezagutza praktikoa izan behar dute ikasleek. Ulermenaren nahikotasuna luzatuko zenuke etapa horretara?
Ez, uste dut haurrek eskolan ikasi egin behar dutela euskara, baina beharbada gaztelania gehiegi mespretxatu gabe. Aditz fuertea da, baina zenbait ikastetxetan horixe gertatzen da. Hormetan idazten duzunean, esaten duzunean behin eta berriro euskara dela hemengo hizkuntza, esaten duzu bestea ez dela, etxean jaso eta hitz egiten duten hizkuntza hori ez dela hemengoa. Haurrentzat fuertea da entzutea zurea ez dela hemengo hizkuntza, zuk ez daukazula, zure amak ez daukala, ez zaretela hemengoak. Hori, gainera, areagotzen ari da, ume asko beste hizkuntza batzuekin datozelako. Haur horiek ikasi behar dute euskara, eta gaztelania, eta ingelesa… Nire ustez, gai horretan garairik onenak pasa egin zaizkigu. Horrek kezkatzen nau, eta euskararen aurkako jarrerek ere bai. Badaude borondate oso ona daukaten guraso eta aitona-amonak, hitz egiten dutenak haurrekin euskara hala moduzkoa gaztelania oso bat hitz egin ordez, haurrak ikas dezan euskaraz ondo eskolan. Baina badaude halaber gurasoak inolako harremanik ez daukatenak seme-alabek derrigor ikasi behar duten hizkuntzarekin, eta hasten direnak galdetzen ea zergatik ikasi behar duten nahitaez. Uste dut alde horretatik sozialki ona izango litzatekeela ulermenaren garrantziaz jabetzea. Zenbait gurasok ikusiko balute ulertzearekin badutela aitortza bat, betetzen dutela gizarte honetan behar den minimo bat, gauzak aldatu egingo lirateke.

Euskararen gatazkarako bost irudi

Nerea Fillat

Opinión

Eufemismoak eta tabuak Euskararen gatazkarako bost irudi

Nerea Fillat

Nortzuk bultzatuko dute euskal orden berria eraldaketa sozialaren begiradatik? Nortzuk dira gaur egun zapalduenak Euskal Herrian?