Medio rural
A nosa Alexandría

No centro do concello, hai unha biblioteca recentemente reformada. É un edificio que destaca no pequeno territorio que habita: dunha moderna cor branca, con muros de cristal e imaxes  de ilustres autores das nosas letras.  Ao entrar, hai unha modesta cantidade de material bibliográfico disposta en alongados libreiros de madeira. No centro, un sofá con varios xornais do día.  Na parte superior, algúns equipos de computo. O edificio está case completamente baleiro.

A biblioteca municipal ten un horario limitado: pola mañá un par de horas e pola tarde catro horas máis, dirixidas aos estudantes da escola local. Aínda no horario vesperal, a biblioteca loce apenas habitada. As veces, os mozos dedican a tarde a empregar os computadores: xogan, conversan ou escriben traballos escolares. Mesmo así, a biblioteca é unha nave silenciosa que se impón na paisaxe rural.

O escenario desta biblioteca invita a unha pregunta importante: que significa a súa presenza nos nosos espazos rurais? Ou que podería significar?

A moderna biblioteca do concello é a representación dun proxecto intelectual. As súas impoñentes paredes brancas de concreto e os enormes lemas impostos nas fiestras indican a súa distinción vital: unha illa letrada diferenciada da súa realidade inmediata. De alí, xorde a súa anomalía paisaxística moderna que fractura  a orde visual da vila. Esta biblioteca, ao igual que moitas outras, son construídas co aspecto dun templo contemporáneo. Os seus deseños vangardistas son a súa marca característica. A través del, anúncianse como centros de progreso e innovación.

Xa que logo, estes espazos non só son singulares pola súa arquitectura suxestiva -aínda que este trazo cumpre unha función clave-.  Senón pola súa propia dinámica cerimonial: o silencio, o trato profundamente respectuoso co entorno e o rigoroso horario. O visitante experimenta unha forma de se achegar ao coñecemento a través dunha estrita norma performática. A biblioteca semella un templo silencioso e impoñente.

A biblioteca dispón unha forma de se achegar ao saber e tamén configura unha certa forma de conceptualizalo. Os discursos que alí se despregan parecen suspendidos do mundo das palabras terrenais: todas están organizados en volumes aos que se accede en silencio, nunha estraña soidade compartida. O saber pasa a ser una relación de enunciados almacenados nun artefacto ao que se accede pola mera iniciativa individual. Ti e o libro, sos. Alguén pensara algunha vez na construción da vontade solitaria que nos permite achegarnos ao libro? na sutil valentía de quen se convoca en soidade para atender as palabras alleas? Todo iso é o exercicio que posibilita a biblioteca  herdeira das máis altas pretensións ilustradas. Tampouco teríamos que esquecer que as bibliotecas das nosas cidades son adaptacións -máis ou menos logradas- das bibliotecas escolares e universitarias.

Con todo, aquí do que se trata non é de subestimar un proxecto intelectual ao que lle debemos tanto. Certamente, a biblioteca de muros anchos e libros de difícil acceso foi o niño dos máis importantes encontros intelectuais  -presenciais e simbólicos- e tamén un importante refuxio -palabra que retomaremos máis adiante- en tempos de crise. Basta lembrar a marabillosa historia de Erich Auerbach na biblioteca pública de Estambul  durante a guerra escribindo un libro clave na historia das nosas filoloxías. 

As biblioteca sempre son máis que almacenes organizados de obras bibliográficas. As súas funcións secretas aparecían xa en Alexandría. Ao mesmo que tempo que resgardaba o rexistro dun impoñente pasado escrito, tamén servía para recuperar, coidar e imaxinar formas xustas de recuperar textos e palabras perdidas. Había na labor de Zenódoto unha gran fame creativa que se facía responsable do paso do tempo, da organización da historia e de honrar aos mortos. A biblioteca demostra que tamén pode producir compromisos que exceden ese ritual que oscila entre o paseo polos estantes e a visita dos computadores que levan un fondo de pantalla da Xunta de Galicia.

Entón, que relación poden gardar as bibliotecas cos noso espazos rurais? Cal é a súa forza nun lugar onde a maior parte da xente maior presenta dificultades para ler ou, no peor do casos, non son capaces de facelo na súa primeira lingua? Nese horizonte, paga a pena regresar a dimensión práctica de Alexandría, pero tamén a proxectos menos ambiciosos: bibliotecas populares e anarquistas, bibliotecas móbiles, pequenos teatros de monicreques,  trobadores, bancos de ferramentas.

Ao igual que a biblioteca, todos eses espazos sitúanse nun terreo límite que nos interesa visitar. É a fronteira entre a palabra como fósil e como suspiro. Ambas posibilidades aparecen nesas primeiras bibliotecas. Na tarefa de Zenódoto había un profundo respecto pola palabra rexistrada. Aínda que só fose interpretable para un grupo de sabios, a palabra merecía ser conservada e recuperada na súa lingua orixinal. Nese mesmo movemento, o famoso gramático conservaba un certo compromiso co mundo colectivo: a organización e coidado dos textos serviría para dar sentido a unha historia que involucraba a pobos enteiros e tamén animaba un exercicio vital na práctica filolóxica: aprender a honrar aos mortos. Esa dimensión do traballo filolóxico anima  á palabra e pode convertela nunha fonte da vida colectiva, un suspiro.

A palabra, entendida nese dobre sentido (fosil-suspiro), está presente en moitas organizacións de base ou de traballo popular. As biblioteca do noso rural poderían escoitar certas experiencias que suxiren  respostas para o noso contexto.

Unha ferramenta básica de traballo podería ser a recuperación da palabra falada na biblioteca. As lecturas en voz alta, os recitais de poesía ou o teatro presentan plataformas para iniciar unha conversación. Máis alá do seu atractivo estético, a activación da oralidade que supoñen estas prácticas leva implícita unha invitación  a escoitar e  participar nun intercambio de palabras. Isto parece propoñer un exercicio oposto ao da biblioteca tradicional: atrevernos a encher de ruído eses espazos silencioso. Ao contrario do que se pensa, as conversas derivadas destes encontros non deberían atopar unha finalidade plenamente intelectual. Non se trata de chegar a grandes conclusións ou de publicar sofisticadas actas. Aquí apenas interesa a celebración da nosa presenza.

Isto lévanos a outro recurso marabilloso: a biblioteca que se presenta fóra das súas catro paredes. Hai moita literatura relacionada coas bibliotecas montadas en vehículos diversos. Do que aquí se trata é de tomar en consideración que moitos dos nosos maiores viven confinados en casas illadas. A biblioteca pode asumir o compromiso de acompañalos e acompañalas. As humanidades son capaces de cumprir esa función primordial na preservación da vida: o acompañamento. Ao respecto, hai rexistro de diversos proxectos que se dedican a ler a persoas en situacións de emerxencia ou dunha crise persoal. 

Ao igual que a biblioteca de Alexandría, as nosas bibliotecas tamén se poderían converter en bancos da memoria. Alí hai ferramentas suficiente para imaxinar un arquivo local que recolla as experiencias das nosas aldeas.  As aportacións poderían ser diversas -fotografías, cartas, libros, obxectos- e poderían ser propostas por todo tipo de persoas. Apenas algúns responsables terían que facer un traballo de organización e exhibición que facilitase este proceso. Países con historias de xustiza transicional recorreron en diversas ocasións a prácticas desta natureza.

A biblioteca que imaxinamos neste breve exercicio esta comprometida cos dereitos da colectividade. Non é en ningún sentido unha “nova” biblioteca, senón todo o contrario. É unha biblioteca que se alimenta da súa historia perdida e da historia perdida do lugar onde habita. Ao igual que un gran amigo imaxinou a lectura como refuxio durante a crise sanitaria e creou un fermoso proxecto on-line, as bibliotecas poden recuperar esa palabra tan maltratada nos últimos anos e converterse, de novo, en refuxios marabillosos.