Industria
O que non se di de Alcoa: unha desfeita ambiental e social

A defensa da terra dos grandes partidos dilúese cando comeza o cuestionamento do crecemento económico perpetuo, e se achegan as eleccións. No debate sobre o futuro de Alcoa óbvianse as enormes afectacións ambientais, a escaseza enerxética e a errada aposta por un 'desarrollismo' curtopracista que deixou atrás o fomento de sectores endóxenos do país.

40 anos danAndo o mediO

O rexeitamento á planta nuclear de Xove foi unha desas loitas comunitarias en defensa da terra: milleiros na marcha histórica do 10 de abril de 1977 impulsada polo nacionalismo galego. Pouco despois chegou o aluminio cunha promesa de industralización para a comarca e desbotando unha posible aposta polo naval, o forestal ou a industria agroalimentaria, sectores propios que hoxe botamos en falta. Un pouco de hemeroteca: o plan inicial falaba dun polígono e industria complementaria, mais ao final só quedou a do aluminio, a máis contaminante e a que menos tecido social creaba. Trouxo tamén a expropiación de 3.700 leiras a un prezo ridículo (algunhas a 60 pesetas por metro cadrado) e afectacións ao medio que aínda sen manteñen, como a balsa que estivo 32 anos sen plan de emerxencia exterior (aínda sen solución), verquidos de sosa cáustica ao mar ou as emisións de fluor, entre outras.

As emisións veñen afectando durante décadas a veciños, gando e cultivos da zona. Alcoa foi condenada xa dez veces a indemnizar con máis de 4 millóns de euros a particulares, que cursaron demandas e chegaron ao Parlamento coa asociación veciñal Airiños do Lago. Máis hemeroteca: esta asociación xa denunciaba en 1981 a morte de animais e mesmo reclamaron unha indemnización coa que poderen marchar da zona.

Serafín González, presidente da Sociedade Galega de Historia Natural, explica que o fluor se emprega no proceso de produción de aluminio: “Sempre hai certas emisións, que se teñen que manter por debaixo duns máximos legais. Se son importantes, poden afectar aos cultivos e tamén á saúde das persoas, porque o fluor é un elemento moi agresivo”. Diversos informes amosaban que se excedían claramente os límites. Un informe de ADEGA concluía que afectaba a 3km de radio desde a factoría, con mostras en animais, vexetais e solos, e recollía que “a factoría de Alcoa é claramente a responsable desta contaminación, máis intensa canto menor é a distancia a fábrica.”

Lembra González que “outra das afectacións é o custo enerxético elevadísimo”, co seu correspondente custo ambiental: 1,1 millóns de toneladas de CO2 emitido, segundo a asociación Galiza sen Carbón. Para manter ese consumo enerxético impórtanse precisamente combustibles fósiles. Manuel Casal Lodeiro é coordinador do Instituto Resiliencia e membro de Véspera de Nada: “As electrointensivas consumen unha cantidade absolutamente desproporcionada, e para alimentalas necesitamos enerxía fósil, que convertimos nas centrais térmicas ou de ciclo combinado a base de carbón, gas natural, etc. Coa electricidade do país non nos dá”.

Máis afectacións ignoradas no debate público: o carbón que abastecía as térmicas galegas viña de Indonesia, onde Greenpeace denunciou nun extenso informe a vulneración de dereitos humanos, afectacións na saúde e no medio e violencia contra as comunidades locais. No caso de Alcoa San Cibrao, a bauxita provén da minería en Guinea Conakry. Nun informe de Human Rights Watch, denúnciase a escasa compensación para os habitantes da zona, a destrución de terras ancestrais e recolle testemuñas que revelan que desde o comezo da minería, escaseou a auga para a poboación. As denuncias foron feitas á Compagnie des Bauxites de Guinée, propiedade do goberno local (49%) e Halco Mining, sociedade das multinacionais Alcoa e Rio Tinto (51%). Como a demanda de aluminio aumenta, a extracción de bauxita en Guinea, tamén.

Por que non poñer esta industria contaminante que pode ser reconvertida como centro do desafío da transición enerxética?

Medrou a demanda e medrou a deslocalización da produción a Islandia ou Arabia Saudita, con mellor prezo enerxético e onde Alcoa comezou investir cando comezaba a recibir subvencións estatais en España. As reservas mundiais de bauxita darán aínda para unha morea de anos e investígase para optimizar a súa reciclaxe. Con todo, o gasto enerxético na produción non semella ter solución a curto prazo.

Casal Lodeiro explica o proceso dun xeito resumido: “Estamos collendo un mineral que non temos, queimando combustibles fósiles que tampouco temos para crear unha electricidade para producir un aluminio para fóra do país”.

“ENCE fóra”, “MINA DE TOURO NON”... ALCOA SI?

Destes problemas derivados do proceso, o debate mainstream de grandes medios e partidos só propón solucións para o prezo (non o consumo) da enerxía, cunha tarifa eléctrica ou cun estatuto das electrointensivas. O Estado leva subvencionando a electricidade de Alcoa (empresa norteamericana privatizada por Aznar, lembremos) con máis 1000 millóns de euros, o que a UE cualificou de “subvencións disimuladas”.

Antón Sánchez, deputado no Parlamento Galego, enxeñeiro técnico e voceiro de Anova, cualifica a estratexia da empresa de “saqueo”: “Alcoa tiña que achegar unha serie de contrapartidas e investimentos na planta que non cumpriu. Estaban xogando a saquear coa decisión tomada de marchar.”

Critica tamén a perda de soberanía derivada da falta dun plan industrial, do que responsabiliza á Xunta e aos gobernos estatais de PP e PSOE: “Deixaron nas mans destas grandes empresas a planificación económica, que nos afecta a todas. Elas fixeron un plan a medio longo prazo e os gobernos non. Pasou o mesmo con Meirama e As Pontes. En 2013 propuxen no Parlamento que se fixera un plan alternativo por se pechaban as térmicas e tiven grandes ataques só por mencionalo. Agora vese que os que deciden pechar son Endesa, Naturgy... Elas planifican o seu futuro mentres o país non o fai nin ten alternativas económicas”.

E agora, Alcoa. Sánchez considera que a empresa chantaxeou ás administracións co mantemento do emprego a cambio de axudas, e sinala de novo a irresponsabilidade da Xunta: “Como podes dicir durante anos que Alcoa é estratéxica e non actuar para poder decidir sobre iso?”

“Deixaron nas mans destas grandes empresas a planificación económica de Galiza, que nos afecta a todas (...) E os gobernos non teñen solucións nin alternativas.

Tal foi o desleixo, que Alcoa di que a situación é “insostible”, que marchan, que non hai nada que facer. O despedimento de traballadoras nunha zona dependente desta empresa capitalista precisa dunha solución xa, tomada ás présas. O plan non partirá dunha estratexia socioeconómica de futuro para a zona, baseada no interese público e responsable co medio ou coa minería. Os tempos e as condicións márcaas Alcoa, ante a pasividade da Xunta, á que non se lle espera.

MÁIS ALÁ Do debate EMPREGO VS PLANETA

Parecera entón que o camiño a seguir está entre o ambiental e o laboral: botar a xente á rúa ou seguir desfacendo o entorno, sexa cun comprador ou nacionalizando. Asumir calquera das dúas é —permítase a licenza— un desastre, polo que cómpre explorar alternativas. As solucións, complexas todas e perfecta ningunha, requiren dunha visión a longo prazo.

Para Serafín González, é un tema “delicado”: “Hai uns beneficios económicos e laborais na contorna e uns custos ambientais elevadísimos. Ata o de agora primou o futuro económico e non se tiveron tan en conta as repercusións ambientais, importando bauxita, carbón, xerando residuos, emitindo fluor...” Para Casal Lodeiro, seguir coa idea de que o aluminio é unha industria de futuro non ten sentido: “A mochila enerxética do aluminio é das máis altas de todos os materiais industriais modernos. Desde o punto de vista do decrecemento é un dos materiais que primeiro debiamos substituír por outros”.

“Hai que elixir que industrias empezamos a sacrificar, o que non quere dicir sacrificar os empregos. Hai que buscar outras sustentables, baseadas na riqueza autóctona do país e que non contribúan a destruír o planeta

De seguir co aluminio, González lembra que para non danar tanto o medio habería que aumentar considerablemente os controis ambientais, polo que non sería tan rendible: “Isto xerará un maior custo económico e hai algo que aprender como cidadáns: non hai trampa máis tonta que facer trampas xogando ao solitario.”

Casal Lodeiro cre que é hora de abrir certos debates: “Hai que elixir que industrias empezamos a sacrificar, o que non quere dicir sacrificar os empregos. Hai que buscar industrias sustentables, baseadas na riqueza autóctona do país e que non contribúan a destruír o planeta, senón todo o contrario: a restauralo e a aumentar a nosa capacidade de resistencia a pandemias, como foi o caso”.

Lodeiro ten claro que ningunha alternativa, en termos económicos, vai ser tan rendible como a baseada en combustibles fósiles. E aí entra de novo o decrecemento e en consecuencia, a creba co capitalismo. Pero cos posicionamentos e ritmos políticos-mediáticos actuais non é sinxelo defendelo e cuestionar, ao fin e ao cabo, o crecemento económico perpétuo.

Para o autor decrecentista, os grandes partidos da esquerda non se están atrevendo a facelo porque sofren de “pánico escénico”, e sinala a súa incoherencia: “Falan de descarbonización e ao mesmo tempo queren soster sexa como sexa as industrias con máis pegada de carbón. Non se sostén. É un discurso asentado e os medios de comunicación maioritarios non o critican”. Tamén sinala razóns culturais: “No fondo está tan arraigado en nós a nivel cultural este consumismo, que é case unha relixión.”

VOCES diverxentes nA POLÍTICA, sensibles ao decrecemento

Patricia Grela explica que en Anticapitalistas, nun primeiro momento querían “expor a necesidade de nacionalización con participación obreira, pero non queriamos simplificar a solución. Aí entra a transición ecosocial”. Argumenta Grela que “Alcoa representa o exemplo da ausencia de transición ecolóxica, porque é totalmente insostible enerxéticamente”. Desde esta formación teñen claro que tamén o escenario do traballo vai mudar: “Temos que tender a decrecer en termos produtivos e a transición ecosocial formula isto.”  Desde EQUO Galicia, Alberto Prieto sinalaba nun artigo para O Salto que sería máis “acaído” investir tendo en conta a crise climática, mencionando a necesidade de apostar pola industria agroalimentaria ou a xeración de enerxía eólica.

Antón Sánchez cre que hai que comezar por estudar a viabilidade da produción de aluminio primario: “As condicións que buscan as multinacionais para producir aluminio é enerxía e materia prima barata, como en Arabia Saudí ou Islandia, e iso xa seguramente non o poida ofrecer xa Galiza”. Sexa como for, Sánchez ten claro que non hai solución que non pase pola intervención pública, recuperar o control e facer un plan a medio-longo prazo, pero aclara: “Non para socializar perdas, se non para construír unha alternativa máis sólida. O público estivo para socializar as perdas, subvencionar a luz, asumir os pasivos ambientais, para facerlle infraestructuras a Alcoa, de transporte, gasísticas, etc. Pagóuselle todo”.

Todas coinciden na necesidade dunha intervención pública/nacionalización, máis non para socializar perdas, se non para ter o control e apostar sectores endóxenos do país a través de distintas fórmulas

Casal Lodeiro cuestiona falar de nacionalización só cando se trata de “empresas capitalistas inviables” e aposta por medidas máis a longo prazo. “Unha vez que aceptemos que hai industrias que nin se pode nin convén salvalas, habería que ver ata que punto as podemos reducir. Canto aluminio precisa o país? Compénsanos fabricalo a nós traendo a bauxita de fóra, con fósil? De que tamaño? Desde logo vai ser con menos traballadores. Que facemos co resto? Hai que asegurarlles un emprego? Paréceme perfecto, é unha función básica do Estado”. Sinala aí diferentes opcións: unha máis socialista con empresas públicas ou outra máis asentada no capitalismo baseada en axudas públicas: “Podemos comezar por xerar empregos ou subsidiar actividades importantes. Por que non facer como en Suiza, onde se subsidian aos agricultores ecolóxicos independentemente do que produzan? Simplemente polo feito de coidar o ecosistema”.

Patricia Grela apoia unha nacionalización sempre que vaia unida a un plan que vaia máis alá: “Hai que facer unha planificación democrática con vías a producir menos, facer unha transición enerxética e recuperar sectores indispensables para a vida”. Menciona Grela a agricultura ecolóxica, a gandeiría extensiva, o mar ou o forestal, mais ten claro que con iso non chega: “Nunha primeira fase é inevitable contar cunha industria adicada á fabricación de bens socialmente útiles. Por que non poñer esta industria contaminante que pode ser reconvertida como centro dese desafío?”

Antón Sánchez di que é “fundamental” ter unha política industrial propia galega para diversificar a economía: ”Se nos anos 70 tivese capacidade de decidir, seguramente todos os recursos que se apostaron por estas industrias teríanse destinado ao naval, á agroalimentaria... outro tipo de sectores onde como país tiñamos máis potencial, máis emprego e que xeran máis economía ao seu redor. Pero claro, agora estamos como estamos”. Neste sentido, cómpre lembrar tamén o estudo de 2016 do enxeñeiro, doutor en economía e ex deputado do PSG-EG Xan López Facal: Galicia, a perspectiva internacional, onde concluía que o aluminio trouxo unha “escasa influencia” na entrada de novo capital na comarca e que a empresa só tiña interese no emprazamento de San Cibrao cando lle beneficiaba polo prezo da factura eléctrica.

Antón Sánchez: ”Se nos anos 70 tivese capacidade de decidir, seguramente todos os recursos que se apostaron por estas industrias teríanse destinado ao naval, á agroalimentaria...

“Os primeiros empresarios de electricidade nas aldeas eran os muiñeiros”, lembra Casal Lodeiro, facendo referencia á unha descentralización da produción de enerxía. “Temos que volver a iso, porque así estaría en mans de cada comunidade aproveitar o que tivese. Pero non centralizar en grandes parques toda a produción, porque iso é o que lle convén aos monopolios”. Lembra Lodeiro como se formou o actual oligopolio eléctrico, desde a concentración de pequenas empresas absorbidas por estatais e despois privatizadas. “Todo iso habería que desmontalo; se cadra paso a paso, primeiro nacionalizar as grandes empresas de electricidade, renovables, etc (...) e liberalizar iso no sentido de entregarllo as comunidades, non de entregarllo ao capital. Socializar dalgunha maneira, ‘desestatalizalo’ como están facendo as cooperativas de enerxía renovable”. E conclúe: “Ese si que sería un futuro renovable.”

No que todas coinciden é en cuestionar unha industria tan destrutiva co medio e na necesidade dunha resposta de futuro para os traballadores. No caso de Alcoa San Cibrao, as condicións púxéronas desde un despacho de Estados Unidos, que quere marchar para lucrarse noutra parte, deixando pasivos ambientais e unha comarca deprimida. As administracións galegas e estatais non arranxaron o problema cando puideron, sen alternativa para as traballadoras de Meirama, As Pontes ou A Mariña. Non souberon facelo, ou deixaron pasar o problema como se non fose con eles. Ignorancia ou cobardía, que valore cada quen.

A curto prazo non haberá solución fácil, e para non repetir erros é preciso ter un debate real e en profundidade, máis alá de eslogans políticos e hashtags cos que conseguir votos. Isto é, comezar a tomar decisións en función do interese colectivo, de Galiza e do planeta.