Opinión
Telesforo Monzon bardo integrista

Eskuin zein ezkerreko abertzaleen erreferentzia historiko esanguratsua da Telesforo Monzon politikari, idazle eta poeta euskalduna (Bergara, 1904 – Baiona, 1981), eta bi kultura abertzale nagusien arteko elkarlanerako erreferentea da baita ere.

Familia aristokrata baten oinordekoa, inguru monarkikoetara gerturatu zen Madrilen bizi izandako gaztaroan, Espainiako inguru kontserbadore erreakzionarioekin harreman estuak eratuz. Euskal Herrira bueltatuta, abertzaletasunaren aldeko hautu kontzientea egin zuen, euskara ikasi zuen, baserri munduaren muturreko mistifikazioa egin, eta balore kontserbadoreetan oinarritutako izaera helduago bat eratu zuen.

Bigarren Errepublikaren garaian abertzaleen arteko erreakzionarioekin kokatzen zen, adibidez garai hartako emakumeen emantzipazio agenda errepublikanoaren aurrean, hain zuzen euskal emakumeei “ezkontza bizitzan senarraren menpe egotea” gomendatzen zien, “azken finean, menderatua izateak bere senarra biziago maitatzen duela frogatzen baituela” esanez. Eta bestaldetik, klase borroka “antikristaua eta antieuskalduna” zela argudiatu zuen.

Kartzeletako sarraskietan hildako presoen arduraduna

EAJn afiliatuta, arin igo zen alderdiaren hierarkian, Bergarako zinegotzia (1931), Gipuzkoa Buru Batzar (1932) eta Espainiako Gorteetako diputatua (1933) izanez. Gerra hasi eta berehala, Gipuzkoako Defentsa Batzordeko kide gisa, Ordena Publikoaren komisarioa izendatu zuten. Monzonen ardura izan zen presoen bizi baldintza egokiak bermatzea eta biolentzia politikoa ekiditea, gainera bera ez izanda EAJ gerran parte izatearen aldekoa, lehenengo bi hilabeteetan jarrera ez beligerantea sustatu zuen. Kargu horren ardura izanda, ez zuen lortu Ondarretako (Donostian) eta Tolosako espetxeetako 67 preso eskuindarren hilketak saihestea, gehienak militar matxinoak zirela, eta horren ondorioz bere dimisioa aurkeztu behar izan zuen.

1937ko kartzelen oldarraldian 224 preso hil ziren, gehienak zibilak, eta hiruzpalau orduetako erasoetan Monzonek ez zituen haien defentsarako tropak mobilizatu

Era berean, Eusko Jaurlaritzako Gobernazio sailburu izendatu zuten Agirren gobernuan, Ertzaña eratu zuen, eta barne segurtasuna bermatzearen ardura izanda, Bilbon 1937ko urtarrilaren 4eko preso sarraskiaren arduradun politikoa izan zen. Nazien bonbardaketa baten ostean, Bilbon lurperatutako bi pilotuetako bat hil zuten auzo langile bateko biztanleek, eta berehala joan ziren La Bilbaina-n kokatutako Gobernazio Kontseilura (egungo Nafarroa kalean), bigarren pilotuaren exekuzioa eskatzera.

Monzon berak, balkoitik hitz egin zien manifestariei, lasaitasuna eskatuz. Hortik eta gutxira, Solokoetxe aldeko kartzeletan atxilotutako eskuineko biztanleen aurkako oldarraldiak burutu zituzten. 224 preso hil ziren, gehienak zibilak, eta hiruzpalau orduetan zehar lau kartzeletara burututako erasoetan Monzonek ez zituen haien defentsarako tropak mobilizatu. Haietako batera, Solokoetxeko Angeles Custodios ikastetxekora, bertaratu zen UGTko batailoi bat, eta sarraskian parte hartu zuen, jasotako aginduaren aurka eginez.

Historiagileek ez dute argitu zein izan zen Monzonen jarrera hiruzpalau ordu horietan zehar, azkenean beste agintari eta soldaduekin sarraskiak etetera bertaratu zen arte. Garaian bere dimisioa eskatu zuen Juan Ajuriagerrak gidatutako EAJren Bizkai Buru Batzarrak, eta Ajuriagerra berak azaltzen zuen Monzon arratsalde horretan lo egitera joan zela zioela, eta bere laguntzaileari ez esnatzeko agindua eman ziola esanez, oldarraldiak eteteko indar militarrak ez mobilizatzeko aitzaki hori erabili zuen.

Eskuin batasunatik ETA laguntzera

Baina Agirre Lehendakariak ez zuen Monzon lagunaren dimisioa eskatu, eta gerra ostean Kontseilari gisa Errepublikaren beste indarrekin elkarlana sustatzearen aurkako jarrera izan zuen bergararrak, euskal eskuin osoaren aliantzaren alde agertuz, eta karlista, erreketeak, monarkikoak eta beste eskuineko fakzioekin harremanak eratu zituen. Nahiz eta geroago integrismo eta arrazakeriatik aldendu zen, hizkuntza nazio ardatz gisa aldarrikatuz, oraindik 1947 urtean honakoa defendatu zuen: gazteak bertoko neskekin ezkondu behar zuen arraza mantentzeko; eta patroiak herriko langileak lehenetsi behar zituen.

Gerra ostean Errepublikaren indarrekin elkarlana sustatzearen aurkako jarrera izan zuen, karlista, erreketeak, monarkikoak eta beste eskuineko fakzioekin aliantza egitearen alde agertuz

Horren ondorioz Eusko Jaurlaritzatik aldendu zen, eta 60ko hamarkadan jaiotako ETAri gerturatu zen, bere Donibane Lohitzuneko etxetik militanteei lagunduz. Bereziki adierazgarria izan da Argalarekiko izandako miresmena, eta gerran garaitik etorritako hari bat eskeini zien “gudari berriei”, haien alde eginez. Gerra zibilak euskal herritarren arteko gatazka izan zela ukatuz, Euskal Herri osoaren eta Espainiaren arteko gerra izan zela popularizatu zuen Monzonek, eta garaiko gerra eta egungo borroka armatuaren funtzioa nabarmendu zuen. Abertzaleak sortzeko izan duen gaitasuna goraipatuz, biolentziaren erabilera lehenetsi zuen. Geroko ETAren estrategiaren aurrekari gisa ulertu ahalko genuke, “gure heroien odola ahalik eta gehien aprobetxatu beharra” aldarrikatu baitzuen.

PNV-ETA batera Maltzagaraino

70 hamarkada horretan “herri abertzalea” irudikatu zuen Monzonek, “euskal gobernu nazionalaren” norabidea finkatuz, hots, EAJ eta ETAren arteko eraikuntza nazional bateratuaren beharra, hortik aurrera ezker abertzalearen sektore ez sozialistaren erreferente nagusia bihurtuz. Indar abertzale guztiak trantsizioan estrategia bateratu batean batzeko asmoz, Xibertako elkarrizketak bultzatu zituen, Espainiako lehenengo hauteskundeetara batera aurkezteko eta eratuko zen Kongresuan ez parte hartzeko proposamena eginez.

"Gerokoak geroko utzi. Orain, goazen abertzale guztiok batera Maltzagara” esaten zuen, ETAk EAJrekin batera burujabetasunean sakontzeko bidea egitea helburu

Ezker abertzalea eta Herri Batasunako buruzagia izan zen Monzon osteko urteetan, baina jarraitu zuen bi kultura abertzale nagusien arteko elkarlana defendatuz, bereziki Maltzagaren metaforaren bidez. “Gerokoak geroko utzi. Orain, goazen abertzale guztiok batera Maltzagara” esaten zuen, EAJrekin batera burujabetasunean sakontzeko bidea egitea helburu.

Monzon hilda, eta behin Garaikoetxea lehendakariaren aldekoak kanporatuta, EAJk bide neoliberalean sakondu zuen, baina abertzaleen batasuna ez zan inoiz guztiz alderatu ETAren estrategian. Gero etorri zen Lizarra-Garaziko abertzaleen arteko akordioa (1998), EAJk Aznarren gobernua sustengatzen zuen bitartean, eta bake prozesua, berriz ere elkarlan nazionalistari heltzeko aukera berria sortuz.

Azken urteetan Monzon familiaren Bergarako Olaso Jauregian elkartu dira ezker zein eskuin abertzalearen buruzagi eta teknokratak, EAJ eta EHBren arteko herri akordioak prestatzeko asmoarekin. Hor dagoen Telesforo Monzon Euskal Herrigintza laborategia TM eLaben egon da Pello Otxandiano hautagaia lanean, Hezkuntza Legearen oinarriak finkatuz adibidez, eta EAJrekin itunak bilatzeko bidea euskal politikaren erdigunera bueltatzeko joera argia aldarrikatzen dute ezker abertzaleko agintariek, Monzon gidari sinbolikoa berreskuratuz.

Olaso Jauregian bertan eman berri dute 'Monzon-Ganuza Euskal Utopikoei' saria Jose Mari Esparza tafallarrari , EH Bilduko hainbat liderren babesa izandako ekitaldian, nahiz eta azken boladan inmigrazioaren aurkako jarrera ozena hartu duen Txalaparta argitaletxearen sortzaileak.